Sèng-tē Hóng-būn-kì (23)
14) Lo̍h khì Iâ-lī-ko
1962.07.15 890 kî p.14-15, 7
Lâu Hoâ-gī
3) Iâ-lī-ko.
àn-nāi ê lâng chhun chhiú kí thâu-chêng hn̄g-hn̄g ê hông-po͘ tiong, chi̍t chhok chhiū-ba̍k chhiⁿ-chhuì ê chng-siā kóng, sī Iâ-lī-ko. Tuì hn̄g-hn̄g só͘ khoàⁿ ê Iâ-lī-ko, si̍t-chāi chin suí. Tī ta-sò-kî ê bé-chām, bān-bo̍k ko͘-tâ bô oa̍h-khì ê kéng-siōng tiong, Iâ-lī-ko ê chhiⁿ-chhuì put-tān hō͘ ba̍k-chiu hoaⁿ-hí, te̍k-pia̍t hō͘ tióng-sêng tī le̍k-tó ê Tâi-oân lâng, sim chin khoài-lo̍k, ná chhin-chhiūⁿ tú-tio̍h kò͘-hiong ê lâng chi̍t poaⁿ ê sim-su.
Iâ-lī-ko sī chin kū ê siâⁿ. Chiàu só͘ tiâu-cha, tuì Chú-chêng 2500 nî chiū chûn-chāi. Iâ-lī-ko pia̍t-miâ kiò-choè Hun-hong ê siâⁿ (薰芳phang-bī), á-sī chang-chhiū siâⁿ (棕梠) (Sin-bēng-kì 34:3; Sū-su-kì 1:16, 3:13). Ì-sù sī uī-tio̍h thó͘-toē puî, ū choē-choē hoe-ba̍k, ké-chí-chhiū bō͘-sēng, in ê hoe-luí, ké-chí hòng-chhut phang-bī tī khong-tiong, hō͘ lâng oē thang suh-tio̍h hit hō tiⁿ-bi̍t ê bī, koh iā sī jia̍t-tài chhiū-ba̍k ê chang-chhiū hoân-bō͘ ê toē. Iâ-lī-ko tī goá sèng-tē hóng-būn tiong só͘ ū kàu î-it chhiⁿ-chhuì ê só͘-chāi. I ê uī-tì sī tī Iok-tàn hô ê hā-liû pêng-goân, kūn tī Sí-hái, pí chuí-bīn khah kē 700 goā chhioh. Ū chiàm-tio̍h hó toē-lī (地利). I sī Iok-tàn hô só͘ keh-tn̄g ê tang, sai toē-hng kau-thong liân-lo̍k ê tiōng-tìn, koh ia̍h sī seng-lí ê tiong-sim-toē. In-uī tang-hong ê bu̍t-sán tuì Iâ-lī-ko lâi choán-ji̍p sai-pêng ê to͘-chhī; iā sai-pêng ê bu̍t-sán tuì Iâ-lī-ko poaⁿ kàu tang-hong khì. uī-tio̍h án-ni, Lô-má lâng siat hiòng-koan tī chia thang khò-sè, koh jīm-bēng Sat-kai choè thiu-hiòng ê thâu-lâng. In-uī khì-hāu sī sio̍k tī A-jia̍t-tài (亞熱帶), koh koàn-khài hó, toē-chit puî, chhut-sán chin-choē. Te̍k-pia̍t ū chhut saⁿ hāng bêng-sán. Keng-chio, kam-á kap chó-chhiū-chí. Tī lán ê Tâi-gú Sèng-keng Chhut Ai-ki̍p-kì 15:27 só͘ kì-chài ê chó-chhiū, oē hō͘ lán khoài-khoài liân-sióng Tâi-oân ê chó-á-chhiū. Kî-si̍t chit hō chhiū-ba̍k sī chang-chhiū ê chi̍t chióng (Date palm). I ê chí chhin-chhiūⁿ chhó-kan-á toā, ná lêng-géng kiat kui pha. Chi̍t châng oē siⁿ kuí-nā pha, chi̍t pha bat kàu 50 Tâi-kun tāng. I ê chí sī choè soa-bô͘ peh-sìⁿ iàu-kín ê chia̍h-mi̍h. In-uī tiⁿ koh hó chia̍h. Chit ê chí pha̍k ta iā sī choè tiōng-iàu ê chhut-kháu-phín, su-chhut kàu tī ta̍k só͘-chāi. Chit ê siâⁿ in-uī Iok-su-a lâi chhut-miâ. In-uī i chiàu Siōng-tè ê chí-sī, tī i soà-chiap Mô͘-se ê toē-uī í-āu, khí-chhiú kong-toa̍t ê thâu chi̍t ê toā siâⁿ. Ha̍k-chiá ê chhui-chhek, i ê tó-hoāi sī B. C. 1400 nî. Lán ta̍k pái tha̍k Iok-su-a kì tē 6 chiuⁿ, chit ê kò͘-sū beh hō͘ lán ê sim tiô-thiàu, cheng-sîn kín-tiuⁿ heng-hùn. Chit ê tha̍k boē ià, thiaⁿ boē siān ê kò͘-sū ê siâⁿ, goá í-keng kàu. Goá ê kha khiā tī hit ê siū huí-hoāi ê siâⁿ ê toē-ki téng, si̍t-chāi kám-khài bû-liōng. Chiàu soat-bêng ê lâng kóng, Iâ-lī-ko siâⁿ ê le̍k-sú oē thang hun choè saⁿ ê.
1. Kū ê Iâ-lī-ko. Chit ê siâⁿ hō͘ Iok-su-a kong-phoà. Sèng-keng kóng, Í-sek-lia̍t lâng ê hêng-lia̍t:- In ê ióng-sū sì bān lâng kia̍h in ê kun-khì kiâⁿ tī thâu-chêng, pûn sàu-kak ê chè-si tè in, koh lâi ū kng Iok-kuī ê chè-si, choè-āu lóng-chóng ê peh-sìⁿ. La̍k ji̍t kú, muí thàu-chá tiām-tiām se̍h siâⁿ chi̍t lìn, kàu tē chhit ji̍t se̍h chhit lìn, kàu tē chhit lìn chiū hoah-hiàm, hit sî kian-kò͘ ê siâⁿ-chhiûⁿ èng-siaⁿ tó-hoāi, kun-peng kap peh-sìⁿ chiū kong-jip[sic.], chin iông-īⁿ lâi kong-chhú i. Chiàu ha̍k-chiá teh kóng, tng peh-sìⁿ hoah-hiàm ê sî, Siōng-tè hō͘ i toē toā tāng, tì-kàu tó-hoāi. Put-lūn jû-hô sī Siōng-tè ê toā koân-lêng. Hiān-sî ū choē-choē sian-siⁿ tī chia chiong hit ê siâⁿ ê toē-ki ku̍t khí-lâi teh gián-kiù. Chi̍t hāng chiàu Iok-su-a 6:26 só͘ kì, "Iok-su-a tuì chèng-lâng chiù-choā kóng, kìⁿ-nā khí-lâi khí-chō chit ê Iâ-lī-ko siâⁿ--ê, tio̍h tī Iâ-hô-hoa ê bīn-chêng siū chiù-chó͘, i hē toē-ki ê sî beh sí toā kiáⁿ, hē mn̂g ê sî beh sí bé kiáⁿ." āu-lâi ū Pek-lī-hêng lâng Hi-i-le̍k, ū hē chhiú beh khí chit ê siâⁿ, tng i hē toē-ki ê sî, sí toā-kiáⁿ A-pí-lân, hē mn̂g ê sî, sí soah-bé kiáⁿ Se-kat (I Ông 16:34). Tú-tú chiàu Siōng-tè thok Iok-su-a só͘ kóng ê oē èng-giām. āu-lâi chiū bô lâng káⁿ koh lâi khí siâⁿ tī goân-uī ê só͘-chāi.
2. Sin ê Iâ-lī-ko. Chit ê siâⁿ sī khí tī kū siâⁿ ê hū-kūn, kap tē saⁿ ê siâⁿ chiū-sī kūn-tāi ê Iâ-lī-ko saⁿ-chiap. Koan-hē tē jī ê Iâ-lī-ko siâⁿ, chí-ū tuì só͘ ku̍t ê toē-ki lâi toàn-tēng i ê uī-tì, in-uī siâⁿ-chhiûⁿ í-keng tó-hoāi khì. Chiàu Hok-im-su só͘ kì, tī Chú ê sî-tāi ū nn̄g ê Iâ-lī-ko. In-uī Chú i-tī chhiⁿ-mî ê Pa-tí-mái ê kì-sū tiong; lūn tiûⁿ-só͘, nā chiàu Má-khó 10:46 sī kóng, "chhut Iâ-lī-ko ê sî." Chiàu Lō͘-ka 18:35 só͘ kì, sī "kūn Iâ-lī-ko ê sî." án-ni thang chhui-sióng Chú hit sî chhut kū ê Iâ-lī-ko (tē jī ê Iâ-lī-ko), ji̍p tī sin ê Iâ-lī-ko (tē saⁿ ê Iâ-lī-ko). Hiān-chāi ê Iâ-lī-ko sī chi̍t ê sûn-chuī ê lông-chhoan. Jîn-kháu chí-ū chheng-goā lâng. In-uī le̍k-sú í-keng kú, só͘-í ū choē-choē sū-kiāⁿ kì-chài tī Sèng-keng. Chia put-tān sī sian-ti Í-lī-sa só͘ khiā-khí ê toē (II Ông 2:5), Iâ-lī-ko ū kòng-hiàn kang-lâng tàu khí Iâ-lō͘-sat-léng siâⁿ-chhiûⁿ tī Nî-hi-bí ê sî (Nî-hi-bí 3:2). Kî-thaⁿ ê sú-si̍t, chham-khoàⁿ II Le̍k-tāi 28 chiuⁿ II Lia̍t-ông 25 chiuⁿ téng. Chiàu Iû-thài lâng ê le̍k-sú só͘ kì, Iâ-lī-ko tī Má-ka-pí sî-tāi sī iàu-kín ê iàu-sài, tī in to̍k-li̍p chiàn-cheng ū lâu hián-tù ê kong-chek. Kàu tī Sin-iok sî-tāi, Hi-lu̍t ông ū khí i ê ông-kiong tī chia, koh khí toā hì-hn̂g, kéng-bé-tiûⁿ kap kēng-ki-tiûⁿ, ia̍h chiong chit ê siâⁿ chēng-sàng hō͘ bí-lē ê Ai-ki̍p lú-ông Khu-lé-o-pha-to-lah. Tī Hēng-toān 12 chiuⁿ só͘ kì, Hi-lu̍t ông hō͘ thâng kā sí ê só͘-chāi, chiàⁿ sī tī chit ê só͘-chāi.
Tī Iâ-lī-ko ū saⁿ hāng ài thê-khí.
a) Siū chhì ê soaⁿ. Khiā tī kó͘-chá ê toē-ki khoàⁿ tuì sai-pêng khì, tī chi̍t phiàn ê pêng-goân hit pêng, ū Iû-thài ê soaⁿ-me̍h koâiⁿ-koâiⁿ tuì pak cháu lo̍h lâm. Kî-tiong chi̍t ê soaⁿ-chiam kap Iâ-lī-ko saⁿ tuì, chiū-sī Chú siū Mô͘-kuí chhì-thàm ê soaⁿ. Chit ê soaⁿ tī in pún-toē oē kiò-choè "40 ji̍t soaⁿ." Chiū-sī teh kì-liām Chú tī I kong seng-gâi chêng, siū chhoā kàu khòng-iá, 40 ji̍t ê kìm-chia̍h be̍k-sióng liáu-āu, siū Mô͘-kuí ê saⁿ toā chhì-thàm. Chit lia̍p soaⁿ uī-tio̍h án-ni lâi chhut-miâ, tuì chá chiū tī soaⁿ-téng ū khí siu-tō-īⁿ. Koh àn-nāi ê lâng kā goá kóng, tī chit lia̍p soaⁿ tuì chá ū choē-choē kèng-khiân ê Ki-tok-tô͘ ó͘ tōng-hia̍t lâi khiā-khí tī Chú siū chhì-thàm ê toē, lâi liān-si̍p lêng-sèng ê hiòng-siōng. Kî-tiong ū choē-choē tōng-hia̍t, sī ū chhut-miâ ê Ki-tok-tô͘ bat toà kè--ê. In-uī soaⁿ lī ū hiah hn̄g, goá boē thang khoàⁿ-tio̍h hiah ê tōng-hia̍t, chóng-sī tuì siá-chin oē thang khoàⁿ chhut choân-soaⁿ chhap-chhuì-chhéng ê tōng-hia̍t, chèng-bêng chit ê sū-si̍t. Gióng-bōng chit lia̍p soaⁿ, siūⁿ kàu lán ê jîn-seng ê lō͘-chiūⁿ choē-choē ê chhì-thàm ê sî, boē kìm-tit kiû tek-sèng chhì-thàm ê Chú ê pang-chān (Hi-pek-lâi 4:15). Koh khah oē kì-tit I ê tek-sèng choan-choan sī khò Siōng-tè ê oē, chiū-sī Sèng-keng Má-thài 4:4, 7, 10, pí-kàu Sin-bēng-kì 8:3, 6:16, 13.
b) Í-lī-sa ê chuí-choâⁿ.
Lī kū ê siâⁿ bô hn̄g ê só͘-chāi, ū chi̍t káng chuí-choâⁿ chhèng-chhut chheng-liâng ê chuí. In-uī chuí-liōng chin choē, chiâⁿ-choè soè-tiâu kau ti̍t-ti̍t lâu. Chit ê chuí-choâⁿ chiū-sī kap
(Hā chiap tē 7 bīn)
Sèng-tē Hóng-būn-kì
(Siōng chiap tē 15 bīn)
sian-ti Í-lī-sa ū koan-hē. Chiàu Lia̍t-ông-kì Hā-koàn 2:19-22 só͘ kì, siâⁿ-lāi ê peh-sìⁿ uī-tio̍h chuí-choâⁿ ê chuí-chit pháiⁿ, tì-kàu thó͘-toē boē chhut-sán, lâi kiû Í-lī-sa ê pang-chān. Í-lī-sa chiū the̍h iâm té tī sin ê pân-nih, piàⁿ tī chuí-choâⁿ lâi i-tī i. Só͘-í chit ê chuí-choâⁿ kiò-choè Í-lī-sa ê chuí-choâⁿ. Iâ-lī-ko ê peh-sìⁿ chin khoa-kháu ū chit ê oa̍h-choâⁿ. Ū khoàⁿ-kìⁿ choē-choē hū-lú toà in ê chuí-pân lâi teh chhiūⁿ chuí. Hit hō an-chēng koh pêng-hô ê chhân-chng chêng-hêng ài kā i hip khí-lâi, khó-sioh ū kìm-chí m̄ chún hō͘ goā-kok lâng hip in ê peh-sìⁿ ê seng-oa̍h, chiū chin m̄-kam lâi sit-lo̍h chit hō ki-hoē.
c) Sat-kai ê chhiū. àn-nāi ê lâng tī chng-lāi ê lō͘-piⁿ pò goán khoàⁿ chi̍t châng toā châng chhiū, iā mn̄g goá khoàⁿ oē thang ioh chit châng chhiū ê le̍k-sú iû-lâi bē? Goá suî-sî kā i ioh kóng "Kiám sī Sat-kai só͘ peh-chiūⁿ ê sng-châi-chhiū?" I chhiò-chhiò tàm-thâu kóng, sī. Chiàu goá só͘ khoàⁿ chit châng chhiū sī tī hū-kūn ê chhiū-ba̍k tiong tē-it koân--ê. Nā chiàu Lō͘-ka 19 chiuⁿ só͘ kì, thiu-hiòng ê thâu-lâng Sat-kai só͘ peh ê chhiū sī sng-châi-chhiū (19:14). Chóng-sī m̄-sī lán Tâi-oân hit khoán ê sng-châi-chhiū. Che sī bû-hoa-kó-chhiū ê chi̍t chéng, kiò-choè Si-ka-mo͘-á (sycamore). Nā hō͘ i toā kàu chāi, ū sî oē kàu gō͘ tn̄g goā koân, koh i ê ki oē tián kàu la̍k tn̄g goā sù-hong. Só͘-í chhiū-thâu kap chhiū-ki chin toā-kho͘, oē kiat chhin-chhiūⁿ bû-hoa-kó ê ké-chí. Chit hō ké-chí m̄-sī chin hó chia̍h, chóng-sī sī sòng-hiong lâng iàu-kín ê ji̍t-si̍t. Chit khoán chhiū chin kiaⁿ sng tàng, sī sio̍k tī jia̍t-tài ê chhiū-ba̍k, só͘-í tī Iok-tàn hô hoāⁿ kūn sí-hái ê só͘-chāi chiah oē seng-tióng. I ê bo̍k-chhâi put-chí jūn koh ū nāi-kiú-sèng, só͘-í khoàⁿ choè hó ê kiàn-tiok chhâi-liāu. Tī chit châng chhiū ê hū-kūn ū chi̍t keng lé-pài-tn̂g, kóng sī Sat-kai ê chhù.
(Thāi-sio̍k.)
