KA-NÍ-BÛN(sic) ê SENG-PÊNG kap ÉNG-HIÓNG
Gô͘ Hông-gē e̍k
1964.5.15 934 kî P.4-6
Kin-nî ê 5 ge̍h 27 ji̍t sī Tiúⁿ-ló-hoē ê chhòng-siat-jîn Ka-ní-bûn kè-sin ê 400 chiu-nî, só͘-í kài-siāu i ê seng-pêng kap éng-hióng lâi kì-liām i. (Phian-chhip-sek).
(I) Ka-ní-bûn ê seng-pêng:
Iok-hān Ka-ní-bûn (John Calvin, 1509--1564) sī Hoat-kok ê chong-kàu kái-kek ka kap sîn-ha̍k ka. Tī Pí-ka-tī (Picardy) séng ê Nô͘-ióng chhī (Noyon) chhut-sì, lâng ài i lâi choè kàu-hoē ê kang, só͘-í tī 12 hè ê sî, chiū chiong bo̍k-su sin-suí hō͘ i. Chóng-sī chí-ū chi̍t hāng ê kau-tāi, chiū-sī i tio̍h ài thì thâu-mn̂g uî cheng (僧). Tuì 1523 nî kàu 1528 nî i tī Pa-lê tha̍k sîn-ha̍k, chóng-sī tuì 1527 nî khí, i ná chhin-chhiūⁿ tuì i hit khoán chhin-chhiūⁿ bo̍k-su ê chit-uī kap sìn-gióng ê būn-toê ū hoat-seng gî-būn. Tuì 1528 nî khí, i chiū tī Ò-liân Tāi-ha̍k (Orleans) gián-kiù hoat-lu̍t, bô joā-kú i chiū koh choán-ha̍k khì Bó͘-gē-su Tāi-ha̍k (Bo͘rges), tī chia i put-chí ū siū tio̍h i ê sian-siⁿ Melchior Wolmar kap chi̍t koá sin-kàu-tô͘ ê éng-hióng. Tī 1532 nî, i ū ēng Lia̍p-teng-gú chhut-khan chi̍t pún Seneca só͘ siá ê "Jîn-chû"-- De clementia' ê chù-kái su. 1533 nî tī i chi̍t piàn chin iàu-kín ê chong-kàu thé-giām liáu-āu, i chiū kap Lô-má Thian-chú kàu-hoē choa̍t-kau, in-uī i siong-sìn i ū sù-bēng tio̍h ài hō͘ kàu-hoē ho̍k-tò kàu i goân-lâi ê sèng-kiat bô hâ-chhû.
1534 nî, i tò-tńg khì Noyon, chiong i goân-lâi só͘ tit-tio̍h ê bo̍k-su sin-suí hêng kàu-hoē, in-uī án-ni, chiàu khoàⁿ i ū siū té-kî ê koaiⁿ-kaⁿ. 1535 nî tī Hoat-lân-se-su I sè (Francis I) ê sî ū hoat-seng pek-hāi Ki-tok-tô͘, só͘-í i chiū tô-cháu kàu Pa-so chhī (Bsale "sic"), àn-sǹg beh tiàm tī chia choan-sim tha̍k-chheh. Tuì 1536 nî ê 3 ge̍h khí, i ēng Lia̍p-teng-gú só͘ tù ê hit pún Ki-tok-kàu iàu-gī tāi-kong ê chho͘-pán-pún, i siūⁿ beh koh têng siu-kái koh têng-siá, àn-sǹg tī i ê choân seng-gâi ê lāi-bīn beh án-ni choè. 1536 nî 7 ge̍h, ū chi̍t pái i keng-kè Geneva, sūn-soà tī chia lâi hóng-būn pêng-iú, liáu-āu hō͘ i ko͘-put-chiong tio̍h ài hòng-khì i pún-lâi koat-sim beh siá-chok ê kè-e̍k, in-uī tng-sî Geneva ê chong-kàu kái-kek-chiá, G. Farel iau-kiû i tio̍h ài choè i ê chō͘-chhiú, kap i saⁿ-kap tī Geneva chó͘-chit kái-kek ê sū. I chiū siū siat-li̍p choè sîn-ha̍k kàu-siū, m̄-nā án-ni, sio-siāng tī hit nî, i ū chhut-pán chi̍t pún chheh, kiò-choè "Kàu-hoē chè-tō͘ ê tiâu-lē." Hit pún chheh ê lāi-bīn ū pau-hâm chin choē ê kui-chek, kui-tēng sím-mi̍h khoán ê lâng chiah thang ū hūn tī siú Chú ê Sèng-chhan, iā koh iau-kiû só͘ ū ê Geneva ê lâng lóng tio̍h ài chiap-siū tuì chhī-gī-hoē só͘ phoe-chún chhut-lâi ê sìn-gióng kò-pe̍k, nā bô chun-thàn ê lâng, lóng tio̍h ài siū hòng-tio̍k chhut-kéng. Put-koán goā-lâi ê chó͘-le̍k （阻力）, choân chhī ê lâng tī 1538 nî lóng sē-iok chun-siú. Chóng-sī i tē jī pō͘ ài choè ê, chiū sī i bô chàn-sêng chè-tēng kek-chhut kàu-hoē ê kui-kú, koh i iā hoán-tuì tī Geneva ê kàu-hoē beh ū chhin-chhiūⁿ tī Berne koān ê hit khoán koân-ui, tì-kàu tī keh nî i kap Farel nn̄g lâng lóng siū koáⁿ-chhut Geneva ê kéng-kài（境界）.
Tuì án-ni liáu-āu, saⁿ nî kú i ū choè Hoat-kok lâng chū-hoē-só͘ ê bo̍k-su, koh iā tī Strassburg ê sîn-ha̍k-hāu choè káng-su. Tī chia i pìⁿ choè M. Bucer ê ti-kí pêng-iú, khoàⁿ 1539 nî i só͘ têng siá liáu koh chhut-pán ê hit pún "Ki-tok-kàu iàu-gī tāi-kong" ê chho͘-pán, chiū oē thang khoàⁿ-chhut Bucer tuì i ê éng-hióng kàu cháiⁿ-iūⁿ. Koh tī 1539 nî, i iā chhut-pán chi̍t pún Lô-má jîn-su ê sek-gī, siāng sî iā siá hit tiuⁿ beh kià hō͘ Sadoleto Chú-kàu ê chhut-miâ ê phoe-sìn, in-uī tng-sî chit ê chú-kàu put-chí teh tô͘-bô͘ beh hō͘ Geneva tò-tńg koh kui tī Thian-chú-kàu, i tī phoe-sìn ê lāi-bīn chin chhut-la̍t uī-tio̍h chong-kàu kái-kek ê sū teh piān-hō͘. 1539 nî i chhut-se̍k tī Frankfurt só͘ khui ê liân-gî-hoē. 1540 nî i ū tāi-piáu Strssburg(sic) khì Hagenan khui-hoē. 1541 nî khì Worms khui-hoē. Tī 1541 nî, in-uī khì chham-ka Katisbon ê hoē-gī, i ū kap tng-sî Sin-kàu ê chi̍t ê chhut-miâ ê lâng P. Melanchthon kiàn-li̍p chin hó ê iú-gî.
Tī 1541 nî, Iok-hān Ka-ní-bûn chiū tò-tńg khì Geneva, in-uī tng-sî i hit-pêng ê lâng tī hia put-chí chiàm iu-sè, koh tī hia i ū ēng 14 nî kú ê sî-kan, chiàu Kū-iok sî-tāi ê khoán lâi kiàn-li̍p sîn-koân （神權）chèng-tī ê chè-tō͘. Che sī tuì hit pún "Kàu-hoē hoat-kui" ê chheh só͘ chhái-iōng chhut-lâi ê, in-uī chit pún chheh ê lāi-iông ū kóng-khí sin ê kàu-hoē ê ūn-hêng sī tuì 4 chióng ê lâng lâi teh hû-chhî, chit 4 chióng lâng chiū-sī "bo̍k-su," "i-seng," "tiúⁿ-ló," kap "chip-sū," put-kò chiah ê lâng sī lóng siū tuì bo̍k-su kap pêng-sìn-tô͘ só͘ cho͘-sêng ê chong-kàu hoat-īⁿ teh chi-chhî kap pang-chān, só͘-í tuì Ka-ní-bûn lâi khoàⁿ, chit ê chong-kàu hoat-īⁿ iā chiū-sī lûn-lí tō-tek ê chhâi-phoàⁿ-só͘. Chit khoán ê hoat-īⁿ m̄-nā ū koân thang chiong lâng kek-chhut kàu-hoē, iā ū koân thang kè mn̄g（過問） lâng ê su seng-oa̍h. chiah ê koân-pèng lóng sī tuì sin hiàn-hoat lâi ê, chit ê sin hiàn-hoat, m̄-nā tuì sûn-chuī(sic) chong-kàu siōng ê kè-sit ū tiâu-bûn kui-tēng ê chhú-hoa̍t, siāng-sî iā kìm-chí lâng gû-lo̍k, chhin-chhiūⁿ thiàu-bú, á-sī iû-hì téng-téng. Put-kò chit chióng chèng-thé（政體）ū siū chi̍t kûn só͘ uî(sic) chū-iû su-sióng-ka ê hoán-tuì, chiah ê lâng siū Calvin ēng bú-le̍k lâi tìn-ap. Tī hiah ê hoán-tuì-chiá ê tiong-kan, siū sím-mn̄g liáu-āu chiah chhú sí-hêng ê ū Jacgues Gruet (1547), Rao͘l Moⁿet(1549), kap chin chhut-miâ ê Michael Servetus (1553). Put-koán jû-hô, kàu 1555 nî ê sî só͘ ū ê hoán-tuì-tóng ê lâng chiū lóng siū chián-tû, chū-jiân Calvin tī choân chhī ê lāi-bīn chiū chiâⁿ choè chi̍t ê lóng bô tuì-chhiú ê chú-lâng. Siāng tī chit sî, i iā teh léng-tō pa̍t ê sin-kàu ê thoân-thé. Tī 1548 nî, i ū siá phoe hō͘ tng-sî Eng-kok Hông-tè ê lia̍p-chèng（攝政）Somerset, kā i kóng, i ǹg-bāng tī Eng-kok iû-goân oē thang khoàⁿ-kìⁿ iú só͘ kái-piàn. Kàu 1555 nî ê sî, chit ê lia̍p-chèng kó-jiân ū pó-hō͘ hiah ê Eng-kok sin-kàu-tô͘ ê lān-bîn （難民）, jî-chhiáⁿ chin chek-ke̍k teh chi-chhî Hoat-kok ê sin-kàu-tô͘. Só͘-í tī chit toāⁿ sî-kî ê lāi-bīn, Calvin ū siá Sin-iok choân-su ê sek-gī, kap iú-koan chong-kàu kái-kek ūn-tōng ê choē-choē tù-chok, í-ki̍p i ê lūn-tù "ū-tēng-lūn" (1552).
Tuì 1555 nî kàu i sí ê sî, i lóng sī choè chi̍t ê Geneva chhī bô tuì-chhiú ê to̍k-chhâi-chiá, tuì tī i ê léng-tō, í-keng hō͘ chit ê siâⁿ-chhī chiâⁿ-choè chi̍t ê hui-siông ū giâm-keh-tek ê tō-tek koan-liām ê to͘-chhī. I ū kè-sio̍k teh choè i ê bûn-ha̍k-tek ê oa̍h-tāng kap Kū-iok toā-pō͘-hūn ê sek-gī, m̄-nā án-ni, tī 1559 nî i ū chhòng-pān Geneva Choan-kho ha̍k-īⁿ lâi kè-sio̍k i ê kà-sī.
Tuì poē-poān Lô-má liáu-āu, Calvin chiâⁿ-choè chi̍t ê khah ha̍p-lí-tek, hē-thóng-tek kap pí Lō͘-tek Má-teng khah uí-tāi ê chhòng-li̍p-chiá, chóng-sī khó-sioh tī Tek-kok ê kái-kek-chiá ê ba̍k-chiu tiong, i m̄-sī chi̍t ê ū khip-ín-la̍t ê lâng. I ê su seng-oa̍h sī chin kong-chèng, phok-sò͘ koh giâm-siok, chóng-sī i ê pò oan-siû ê sim kap iau-kiû tuì tī beh koat-tēng sím-mi̍h sī chin ê, á-sī ké ê Ki-tok-kàu ê sî, i ài beh ū choa̍t-tuì-tek ê koân-ui ê chi̍t chióng choè-hoat, tī i hiah ê tâng-kang ê tiong-kan sī put-chí hō͘ lâng thòng-hūn. Tī i só͘ oa̍h-tāng ê sió-sió ê kiōng-hô chèng-thé ê lāi-bīn, i bô hō͘ lâng khoàⁿ chò i sī chi̍t ê kàu-hoē kái-kek-chiá. Tng i tī Geneva teh choè kang ê chit chām sî-kî, i ê sin-hūn kap éng-hióng sī hō͘ lâng khoàⁿ choè chi̍t ê kàu-hoē ê chèng-kheh（政客）, ho͘N3-piān ê chong-kàu-ka, kàu-io̍k-ka kap tù-chok-ka. I ê sîn-ha̍k-tek ê tōng-chhat-le̍k, sek-gī-siōng ê châi-lêng, gú-ha̍k ê thian-châi, cheng-bi̍t ê su-khó, í-ki̍p chheng-chhó kán-bêng kap ū la̍t ê chhù-sū ê thài-tō͘ téng, lóng chō-sêng i chiâⁿ-choè chi̍t ê tī tng-sî hiah ê kái-kek-chiá ê tiong-kan, put-chí ū éng-hióng-la̍t ê chok-ka. M̄-nā án-ni, i só͘ tù ê hit pún "Ki-tok-kàu iàu-gī tāi-kong" ê chheh, tī Lō͘-tek-chong í-goā ê sin-kàu kàu-kài tiong iáu-kú sī chi̍t pún choè tē-it ū koân-ui ê tù-chok.
II. Ka-ní-bûn ê éng-hióng (Ka-ní-bûn chú-gī).
Tuì giâm-keh-tek ê Ka-ní-bûn chú-gī choè ū éng-hióng ê chi̍t hāng bûn-kiāⁿ, chiū-sī phó͘-piàn-tek siū tng-sî ê kái-kek kàu-hoē ê kok-ka só͘ chiap-la̍p ê hit phiⁿ tī 1566 nî só͘ hoat-piáu ê "Suī-sū Sin-kàu-tô͘ ê tē jī kò-pe̍k-su." Hiah ê Hoat-kok Iâ-so͘ Sin-kàu-tô͘ ê lâng chiū-sī Ka-ní-bûn chú-gī ê lâng, kàu 1622 nî ê sî, Ka-ní-bûn chú-gī chiâⁿ-choè Hô-lân ê kok-kàu, tī hia chiū hō͘ chàn-sêng ū tēng-lūn ê lâng hoat-seng li̍h-hûn. Tuì án-ni chiâⁿ-choè Ka-má-lia̍p-su só͘ thê-chhiòng ê "Tuī-lo̍h-chêng lūn" [Sapralapsarians (Gomaxists)] kap A-mí-liân-su só͘ chú-tiuⁿ ê "Tuī-lo̍h-āu lūn" [Sublapsarians (Arminians)] nn̄g phài. Tī Eng-kok, Ka-ní-bûn phài ê kàu-gī sui-jiân ū siàm-ji̍p（滲入）tī "Eng-kok kàu-hoē ê 39 sìn-tiâu" tiong-kan, kî-si̍t kam-tok-chè ê cheng-sîn sī hoán-tuì chiah ê sìn-tiâu, iáu-kú hiah ê to̍k-li̍p kàu-phài ê kàu-hoē tiong ū tit-tio̍h kian-kò͘ ê li̍p-chiok-tiám. Koh chit ê chú-gī tī So͘-kek-lân ū chhē tio̍h put-chí tâng-sim ê lâng, chhin-chhiūⁿ John Knox téng. Ka-ní-bûn chú-gī chiū tuì Eng-kok piàn thoân kàu tī pak Bí-chiu, tī hia chin choē kàu-phài choē-chió ū siū kái-piàn. Tī Tek-kok ū kuí-nā ê só͘-chāi, Ka-ní-bûn chú-gī ū chiap-thè Lō͘-tek chú-gī ê toē-uī, chhin-chhiūⁿ Brandenburg kap the Palatinate.
Put-kò Ka-ní-bûn chú-gī ū in-uī 18, 19 sè-kí ê Ha̍p-lí chú-gī ê iân-kò͘, siū kuí-nā pái ê táⁿ-kek, chóng-sī tī kūn-tāi ū koh ho̍k-heng choè léng-tō ê chok-iōng. Te̍k-pia̍t thong-kè Karl Barth (バルト) ê tù-chok, m̄-nā éng-hióng, tī Au-chiu tāi-lio̍k ê Sin-kàu ê tiong-kan nā-tiāⁿ, iā kàu tī Sèng-kong hoē ê tiong-kan. Ka-ní-bûn chú-gī só͘-í tuì hiān-tāi ê chong-kàu su-siúⁿ ū khip-ín-la̍t, chiū-sī chāi tī i hoán-tuì 19 sè-kí ê Jîn-pún chú-gī ê chú-tiuⁿ, lâi kiông-tiau Siōng-tè sī bān koân-lêng, lâng put-kò sī pi-bî m̄ chiâⁿ mi̍h thô͘ ê khì-kū nā-tiāⁿ.
