KHO-HA̍K CHA̍P-LIO̍K
Lán ji̍t-siông ê seng-o̍ah, só͘ teh keng-giām ê hiān-siōng (chiū-sī mi̍h ê piàn-hòa: chhin-chhiūⁿ hé-thòaⁿ teh to̍h, thiⁿ-khì teh piàn, hong teh chhe, chúi teh lâu, tōng si̍t bu̍t teh seng-tióng ta̍k-hāng) chin chōe sī chū-jiân kho-ha̍k (chiū-sī gián-kiù chū-jiân-kài ê hiān-siōng ê ha̍k-bûn.) só͘ teh gián-kiù ê būn-tôe kap chhâi-liāu. Só͘-í lán ê ngó͘-koan ji̍t-mî só͘ teh keng-giām ê sū--bu̍t, teh piàn-chhian ê gôan-in, tùi kho-ha̍k ê hong-bīn thang thiah-bêng. Iáu-kú chōe-chōe lâng khah siông sī ēng ioh--ê, hán tit siông-sè kā chhâ-khó hit ê gôan-thâu. Siông-siông teh khòaⁿ ê mi̍h, teh thiaⁿ ê sū, á-sī só͘ teh ēng ê mi̍h-kiāⁿ, nā siông-siông kā i khe-khó ta̍k-hāng lóng ū chin bî-biāu ê só͘-chāi tī teh; Só͘-í lán nā ōe nā bat tām-po̍h sio̍k tī kho-ha̍k ê tì-sek, kap i ê chìn-pō͘ hoat-ta̍t ê le̍k-sú, put-chí ū thang chòe lán ji̍t-siông seng-o̍ah ê lī-ek, iā ōe pang-chān lán tùi tī chū-jiân-kài ê hong-bīn siⁿ-khí hèng-bī.
Só͘-í ū ki-hōe ê sî ài tī pún pò kán-kán chhián-bêng chi̍t pòaⁿ hāng, nā ōe chòe chu ūi ê chham-khó chiū chin bān-hēng.
Kho-ha̍k ū ēng chin-chōe choan-bûn ê ōe, hō chòe, "Su̍t-gú." Kiám-chhái ū ê hō͘ tú chiah thiaⁿ-kìⁿ ê lâng khah oh liáu-kái; ǹg-bāng bo̍k-kòai, in-ūi ū ê bô tú-hó ê pêng-siông-ōe, só͘-í chiah ko͘-put-chiong ēng.
SIH-NÀ KAP LÛI
Jo̍ah-thiⁿ kàu lah! Lán siông-siông khòaⁿ-kìⁿ sih-nà kng iàⁿ-iàⁿ, thiaⁿ-kìⁿ lûi tân khì-khè háu ê siaⁿ. Ū lâng liû-thôan kóng, lûi sī chi̍t chiah chhin-chhiūⁿ koe-bú, kha-jiáu chin lāi ōe jiàu lâng, iā giâ chi̍t ki kim-kong-thûi ōe hám lâng. Chāi-chá Lô-má kap Hi-lia̍p ê peh-sìⁿ ēng lûi piáu-bêng chi̍t khóan ê sîn, giâ chi̍t ki bú-khì chhin-chhiūⁿ chhuiⁿ ê khóan. Iā ū lâng phah-sǹg lûi sī tùi téng-bīn ka-la̍uh lo̍h lâi chi̍t-lia̍p chhin-chhiūⁿ thih-ôan, chńg tùi tōe nih lo̍h-khì. Chóng-sī chiàu bu̍t-lí-ha̍k lâi khòaⁿ, lûi sī kap sih-nà siāng chi̍t hāng mi̍h, chiū-sī khong-tiong ê tiān-khì piàn-hêng--ê. Che phah-sǹg chōe-chōe lâng í-keng chai-iáⁿ. Lûi kap sih-nà sī tiān-khì ê hiān-siōng, che sī 1752 nî Bí-kok lâng Hoat-lân-kek-lín (Franklin) pàng hong-chhe khì si̍t-giām hoat-kiàn--ê. Tiān-khì cháiⁿ-iūⁿ ná ōe piàn chòe lûi kap sih-nà? Tiān-khì hun chòe nn̄g-khóan, chiū-sī iông-tiān kap im-tiān. Tī si̍t-giām-sek lán ōe pī-pān nn̄g-ki tiān-ke̍k (i ê chit kap hé-thòaⁿ siāng, saⁿ tùi hiòng hit nn̄g-thâu chiam-chiam), chi̍t pêng chiap iông-tiān, iáu chi̍t pêng chiap im-tiān. Chhòng hō͘ siang pêng tiān-ke̍k ê iông-tiān kap im-tiān ê hūn-liōng cheng-chha chin-chōe, koh hō͘ nn̄g-ki tiān-ke̍k nā saⁿ kūn-óa ê sî, im-tiān kap iông-tiān chiū cháu chhut-lâi saⁿ-kiat ha̍p, phi̍t-pho̍k háu sòa hoat-chhut tiān-kng; án-ni sī hō chòe hòng-tiān hiān-siōng. Khong-tiong ê tiān-khì piàn chòe lûi (chiū-sī phi̍t-phia̍k háu ê siaⁿ) kap sih-nà (chiū-sī tiān-kng) tú-tú sī kap téng-bīn só͘-kóng ê siāng lí-khì, put-kò i ê kui-bô͘ pí si̍t-giām sek teh si̍t-giām ê ke hui-siông tōa. Chiàu ha̍k-chiá si̍t-tōe ê gián-kiù, khong-tiong ê hûn chōe chió lóng ū tòa tiān-khì tī-teh. Chit hō hûn hō chòe tiān-hûn. Tòa iông-tiān ê tiān-hûn kap tòa im-tiān ê tiān-hûn tú-tú sī chhin-chhiūⁿ nn̄g-ki tiān-ke̍k chiap tī iông-tiān kap im-tiān. Nn̄g-phiáⁿ ê tiān-hûn nā saⁿ kūn-óa, chiū ēng chin kiông ê khip-ín la̍t óa lûi saⁿ kiat-ha̍p. Hit sî chiū-sī pho̍k-hoat-tek ê hòng-tiān hiān-siōng, só͘-í m̄-nā hoat-chhut kng iáⁿ-iáⁿ ê sih-nà, iā sòa hoat-chhut chin hiáng ê siaⁿ, chiū-sī lûi. Chit khóan hiān-siōng lóng bô sím-mi̍h gûi-hiám tī-te̍h. Nā-sī tiān-hûn khah kē lo̍h-lâi, kap tōe-bīn ê tiān-khì hòng-tiān ê sî, chiū ōe sún-hāi chhiū-ba̍k, chhù-the̍h; ū sî ōe sún-hāi cheng-seⁿ á-sī lâng ê sèⁿ-miá. Chit khóan ê hòng-tiān hō chòe lo̍h-lûi. Nā kap lán saⁿ kūn-óa ê só͘ chāi lo̍h lâi ê sî, hō͘ lán put-chí ū thang kiaⁿ-hiâⁿ ê só͘-chāi. Lo̍h lûi khah-siông sī tùi sì-ûi tē-it kôan ê só͘-chāi ín-tiān. Só͘-í lo̍h sai-pak-hō͘ ê sî, khah-hó m̄-thang bih tī tē-it kôan ê tōa chhiū kha, chiū khah bōe gûi-hiám. Hòng-tiān ê sî, tiān-khì hoat-chhut hūi-siông tōa ê la̍t, kap chin kôan ê un-tō͘, chiū-sī jia̍t. Só͘-í nā lo̍h lâi ê sî m̄-nā sún-hāi hū-kūn ê mi̍h, iā sòa sio hō͘ i chhàu-ta. Ū lâng the̍h chi̍t khóan sih-nà sio chhàu-ta ê mi̍h khì choaⁿ tê lim, kóng ōe siám chi̍t hō chai-ē. Ū sî put-hēng lâng bō͘ lûi hám tio̍h, á-sī khì kám-tio̍h tiān-khì, tì-kàu si̍t-lo̍h sìⁿ-miā, chiū kóng sī put-háu, á-sī ū sím-mi̍h pháiⁿ chek-tek. Chiah-ê lóng bê-sìn lah!
Ū sî gín-ná ka-la̍uh pn̄g-lia̍p, sī-tōa lâng ū ê kā i háng-hoah kóng ōe hō͘ lûi hám sí. Tùi án-ni hō͘ gín-ná khǹg chi̍t khóan ê kiaⁿ sim, nā khòaⁿ-kìⁿ sih-nà chiū chin kiaⁿ. Chóng-sī tùi téng-bīn só͘ kóng ê lán thang chai, che sī chū-jiân-kài ê hiān-siōng, tû-khì lo̍h lûi í-gōa lóng bô sím-mi̍h thang kiaⁿ. Só͘-í lán tio̍h kā sòe-kiáⁿ kóng-bêng, hō͘ in kap chit hō ke̍k chòng-tāi, ke̍k bí-lē ê hiān-siōng khah saⁿ-chhin, m̄-thang hō͘ in khǹg kiaⁿ-hiâⁿ ê sim.
KNG Ê KÍN
Téng-bīn ū kóng sih-nà kap lûi pîⁿ-pîⁿ sī tiān-khì piàn-hêng ê, cháiⁿ-iūⁿ sih-nà ê kng kap lûi ê siaⁿ bōe siâng sî ji̍p lán ê kám- kak? Che sī kng kap siaⁿ teh chìn-hêng, ū kín bān ê cheng-chha. Kó͘-tāi ê ha̍k-chiá phah-sǹg, kng teh chìn-hêng ê kín sī bô hān. Chóng-sī 1675 nî Hô-lân ê thian-bûn ha̍k-chiá Lê-má (Roemer) ū hoat-kiàn, kng teh chìn-hêng ê kín sī iú-hān. Āu-lâi kúi-nā ê gâu ê ha̍k-chiá chin siông-sè gián-kiù, chiū khak-si̍t chai, kng ê kín, 1 biáu kan 300,000 ki-bí-tu̍t (kilometre), iok ū 76,000 gōa lí. Nā-sī siaⁿ ê kín, chiàu bu̍t-lí ha̍k-chiá só͘ gián-kiù, tī khong-tiong chi̍t biáu kan chiah ū 1,100 gōa chhioh nā-tiāⁿ. Án-ni pí-kàu khí-lâi, kng pí siaⁿ khah kín 882,000 gōa pē. Só͘-í sui-bóng lo̍h-lûi ê sî, sih-nà kap lûi nā pîⁿ-pîⁿ ji̍p lán ê kám-kak, lán iā sī m̄ bián kiaⁿ. Tùi khòaⁿ-kìⁿ sih-nà kàu thiaⁿ-kìⁿ lûi ê siaⁿ hit tiong-kan sî-kan ê tn̂g-té, lán thang chai teh hòng-tiān, á-sī lo̍h-lûi ê só͘-chāi sī lī lán hn̄g á-sī kūn. Chiàu ha̍k-chiá só͘ gián-kiù, ú-tiū lāi bô chi̍t hāng mi̍h ê kín ōe pôaⁿ-kè kng ê kín. Siāng kín iā sī kap kng ê kín pîⁿ nā-tiāⁿ. Tiān-liû ê kín kap kng pîⁿ-á kín. Siat-sú lán nā ōe ēng tâng-sòaⁿ lâi tîⁿ-tōe-kiû ê chiu-ûi, tiān-liû chi̍t biáu kan ōe se̍h chhit lìn pòaⁿ. (Tōe-kiû ê chiu-ûi óa 10,200 lí). Lán mî-ji̍t teh khòaⁿ ê kng, ēng chit khóan hui-siông ê kín teh chìn-hêng, kiám m̄-sī thang hián-bêng Chō-bu̍t-chú ê tōa kôan-lêng mah?
Kng sī jîn-lūi kap kî-û ê seng-bu̍t só͘ tē-it khiàm-ēng ê, ê chi̍t hāng. Tōe-kiû siōng nā bô ji̍t-thâu ê kng, chiū lóng pìⁿ-chòe o͘-àm. Tùi án-ni lán ê jio̍k-thé iā bōe-tit thang o̍ah. Chhin-chhiūⁿ án-ni lán ê sim-lêng iā tio̍h óa-khò sîn-lêng kài ê kng chiah ōe o̍ah.
Iâ-so͘ pún-sin kóng, "Góa chiū-sī kng lâi ji̍p sè-kan" iā tùi sìn I ê ha̍k-seng kóng, "Lín sī sè-kan ê kng" Chit-khóan chong-kàu-tek ê phì-jū, nā chhim-chhim kā i siūⁿ, m̄-nā sī bûn-ha̍k-tek, iā sī kho-ha̍k-tek--ê. Ji̍t-thâu ê kng hō͘ lán chûn-sio̍k jio̍k-thé ê o̍ah-miā, chin-lí ê kng í-keng chiò tī Tâi-ôan gō͘-cha̍p gōa nî kú lah! Ǹg-bāng tùi chit-tia̍p Kòa-Chhài chí, hō͘ chin-lí ê kng it-hoat piàn-chiò tī chôan-tâi.
Tân Lêng-thong
