KHO-HA̍K CHA̍P-LIO̍K
KHONG-KHÌ
Khoà-kìⁿ chhó-bo̍k ê ki-hio̍k teh iô-lâi iô-khì, lán chiū chai ū hong teh chhe. Chēng-chēng bô hong ê sî, lán nā ēng chhiú á-sī sìⁿ tī khong-tiong koáⁿ-kín lâi ia̍t, iā thang chai ū sím-mi̍h chhiok tio̍h lán ê phê-hu. Koh chit hāng chiū-sī lâng ēng phīⁿ-khang teh ho͘-chhut khip-ji̍p khong-tiong ê mi̍h bô chi̍t-biáu-kan ū hioh-khùn. Taⁿ khong-tiong hit hāng mi̍h, lán kā i hō choè khong-khì. Che sī ta̍k lâng só͘ bat ê siông-sek.
Khong-khì sī pau-uî tī toē-kiû chuí-lio̍k lióng-kài ê piáu-bīn-siōng, bô lūn toh uī chi̍t khang, chi̍t-khiah to sī i só͘ chiàm-léng ê ông-kok. Sui-jiân sī án-ni, i ê chûn-chāi ê hoān-uî m̄-sī bô hān-ê.
Khong-khì pau-uî tī toē-kiû ê piáu-bīn-siōng chiah ū 20 goā eng-lí (mile) ê hn̄g nā-tiāⁿ. Koh khí-khì sī pa̍t-khoán ê goân-sò͘ pau-uî teh. Lī toē-bīn koân ê só͘-chāi khong-khì chiū ná hi-po̍h; oē iông-ún tit ê lâng ê ho͘-khip boē tú-tio̍h sím-mi̍h toā chó͘-gāi ê só͘-chai, ke̍k-koân put-kò iā sī chiâⁿ cha̍p eng-lí í-lāi nā-tiāⁿ. Nā bat-peh koân-soaⁿ ê lâng chiū chai-iáⁿ peh chiūⁿ jú-koân ê só͘-chāi oē hō͘ ho͘-khip ná khùn-lân.
Lán chai khong-khì sî chin khin ê mi̍h; m̄-kú sui-bóng koh-khah khin ê mi̍h, nā-sī chek choē khí--lâi mā-sī chin-tāng, put-kò in-uī i ê hun-chú kap hun-chú ê tiong-kan saⁿ-lī chin-hn̄g, só͘-í i ê teh2-chek tio̍h tìn chin khoah. Taⁿ khong-khì tuì hiah koân ê só͘-châi teh-teh ê la̍t ū loā-toā? Nā-sī tī hái-bīn muí chi̍t pêng hong chhioh ū siū khong-khì ê ap-le̍k 170 goā kun, chit ê la̍t nā lī hái-bīn ná koân ê só͘-chāi ná kiám chió. Só͘-í nā niû chit ê la̍t, chiū thang chai hit só͘-chāi ū loā koân. Khong-khì chit-khoán ê ap-le̍k hō choè khì-ap. Khì-ap ê la̍t sī ēng khì-ap-kè niû.
Hō͘ khì-ap-kè ê chuí-gûn thiāu, chhèng 76 sian-bí-bu̍t, chiū-sī 25 chhùn koân ê ap-le̍k hō choè chi̍t khì-ap. (chuí-gûn pí chuí khah tāng 136 pē, só͘-í chi̍t khì-ap ê la̍t oē hō͘ chuí chhèng-kàu 34 chhioh koân)
Taⁿ oa̍t tò-tńg lâi khoàⁿ khong-khì sī sím-mi̍h? Khong-khì sī bô sek, bô bī, pêng-siōng ê un-tō͘ (í-āu kán-lio̍k kóng siông-un) sī khì-teh2, (Bān-hāng-mi̍h thang hun-choè saⁿ ê chōng-thài:-
(1) Kò͘-teh2, -chhin-chhiūⁿ chio̍h, thih, chhâ: (2) e̍k-teh2, - chhin-chhiūⁿ chuí, chhàu-iû------; (3) Khì-teh2,- chhin-chhiūⁿ chuí-cheng-khì, oá-su, khong-khì------) Khong-khì chi̍t-pa̍h-hun ê lāi-tiong, iok gō͘-hūn-chi̍t sī sng-sò͘, oá gō͘-hūn-sì sī chit-sò͘, kî-û ū tām-po̍h ê goân-sò͘. (argon), thoàⁿ-sng oá-su kap chuí-cheng-khì.
Khah-oá toē-kiû piáu-bīn-siōng ê khong-khì, ū chiah ê bu̍t-chit ēng tú-hó ê hun-liōng lâi saⁿ khun-ha̍h, kàu tú-tú ha̍h bān-hāng mi̍h ê lō͘-ēng.
Nā kan-ta sng-sò͘ chit-hāng goân-sò͘ tī-teh ê sî, sui-bóng sī siông-un iā sī chin khoài kap pa̍t hāng mi̍h saⁿ hoà-ha̍p. Che hō choè sng-hoà, sī sng-sò͘ ê te̍k-sèng. Phí-jū tú-á pûn-sit ê hé-chhat-ki nā kā i hē tī sng-sò͘ ê lāi-bīn liām-piⁿ chiū koh to̍h.
Chit-sò͘ tú-tú kap sng-sò͘ tò-hoán, i ê sèng chin tūn, siông-un ê sî chin oh kap pa̍t-hāng goân-sò͘ saⁿ hoà-ha̍p. In-uī khong-khì sī chit nn̄g-hāng sèng-chit saⁿ tuì-hoán iàu-kín ê goân-sò͘ lâi saⁿ-chham--ê, só͘-í tī siông-un ê sî oē tú-hó kiong-kip chèng-hāng-mi̍h ê khiàm-kheh. Taⁿ khong-khì thang choè sím-mi̍h lō͘-ēng?Kán-tan lâi kóng kuí-nā hāng:
(I) Hoà-ha̍k-tek ê piàn-hoà kap lō-ēng. Tē it iàu-kín lán lóng chai, chiū-sī khong-khì oē pang-chān jîn-luī, ke-khîm cháu-siū í-kip chhó-bo̍k thang oa̍h tī toē-bīn. Lâng suh khong-khì tī hì-nih, sng-sò͘ chiū khip-siu ta̍k-téng-hō ê lâ-sâm, soé chheng lán ê huih, āu-lâi pìⁿ choè thoàⁿ-sng oá-su á-sī lâ-sâm ê khong-khì, chiah chhoán chhut-lâi. Só͘-í lâng só͘ tiàm ê chhù-lāi m̄-thang koaiⁿ siuⁿ ba̍t, tio̍h hō͘ khong-khì khah ū liû-thong, chiah ū ha̍p tī oē-seng.
Si̍t-bu̍t tuì i ê hio̍h-ē soè ê khang khip-ji̍p khong-khì, āu-lâi chiah tehh8 hit lâi-tiong ê chit-sò͘ kap thoàⁿ-sng oá-su tiong ê thoàⁿ-sò͘ choè i ê êng-ióng-hun, iā thò͘ chhut só͘ chhun ê sng-sò͘. Só͘-í tī hái-piⁿ chhiū-nâ ê só͘-chāi, hia ê khong-khì khah chheng, khah oē pang-chān lâng ê kiān-khong.
Tī khong-tiong nā bô khong-khì chiū lán só͘ tiám ē hé lā boē to̍h. In-uī hé teh to̍h sī khong-khì tiong ê sng-sò͘ teh pang-chān i. Chiū-sī sng-sò͘ kap thoàⁿ-sò͘ saⁿ kiat-ha̍p pìⁿ-choè thoàⁿ-sng oá-su, hō͘ lán thang khoàⁿ-kìⁿ hé-chi̍h, hé-iām âng-âng. Lán teh ia̍t hang-lô͘ chiū-sī ài hō͘ hé-thoàⁿ lāi thoàⁿ-sò͘ thang oân-choân kap sng-sò͘ saⁿ kiat-ha̍p lâi hoat-seⁿ khah choē ê jia̍t. Hé-thoàⁿ teh to̍h ê sî lán siông-siông ū khoàⁿ-kìⁿ tām-po̍h-á chhiⁿ-sek ê hé-chi̍h. Che sī ke̍k-to̍k ê mi̍h, hō choè it-sng-hoè thoàⁿ-sò͘, nā khip-ji̍p suiⁿ-choē oē siong-hāi seng-khu, ū sî oē tì-kàu sí. Só͘-í nā khí hé-lô͘ ê sî tio̍h hō͘ hé-thoàⁿ khah gâu to̍h chiū khah boē hoat-seⁿ chit-khoán to̍k-sò͘.
Koâⁿ-thiⁿ iám hé-lang tio̍h ēng pû chin âng ê thoàⁿ khah hó. Thih-khì oē seⁿ-sian iā-sī in-uī khong-khì tiong ê sng-sò͘ kap thih ûn-ûn-á saⁿ kiat-ha̍p ê só͘-tì. Chiū-sī thih hō͘ sng-sò͘ kā i sng-hoà--khì. In-uī ài ti-hông chit-hō sng-sò͘ ê chok-iōng lán chiah ēng pa̍t-hāng ni̍h lâi kā chhat.
Chi̍t-hāng hō͘ lán thang chù-ì--ê, chiū-sī chêng-nî Au-chiu tāi-chiàn ê sî Tek-kok ê ha̍k-chiá Hā-bah (Harvard) ū hoat-kiàn tuì khong-tiong khip-siu chit-sò͘ ê hong-hoat. Chit-hāng sī kho-ha̍k-siōng ê toā hoat-bêng; in-uī chin chá chiū ū lâng khó͘-sim teh gián-kiù chit-hāng; chóng-sī bô sêng-kong. Chè-chō hé-io̍h, puî-liāu í-ki̍p pa̍t-hāng ê mi̍h só͘ khiàm-ēng ê chit-sò͘ tio̍h tuì pa̍t-hāng goân-liāu lâi khêng khí-lâi. Tuì keng-chè-siōng khoàⁿ khí-lâi sī chin siōng-tiōng. Nā-sī khong-khì sī chū-jiân ê pún-goân, m̄-bián ēng chîⁿ lâi boé, iā bián kiaⁿ hiah khoài chiū tehh8 liáu. Só͘-í ēng Hā-bah ê hong-hoat lâi khip-siu khong-tiong ê chit-sò͘, keng-chè-siōng chin ū tn̂g. Au-chiàn-tiong Tek-kok oē tòng hiah-kú, iā-sī in-uī ū chit-hāng ê toā hoat-kiàn thang hō͘ i oá-khò.
(II) Bu̍t-lí-tek ê piàn-hoà kap iōng-tô͘. Tē-it iàu-kín khong-khì sī choè thoân-ta̍t siaⁿ-im ê lō͘-ēng. Siat sú nā bô khong-khì, sui-bóng hoat-siaⁿ-teh2 ê siaⁿ-im koh-khah toā, in sī boē tit kàu tī lán ê hi-mo̍h. Lán nā ēng chin ióng ê po-lê-cheng lâi tàu tī chit ê teh háu ê tiān-lêng, sui-bóng chiap-chhuì kô͘ hō͘ i chin-ba̍t, lán iáu-kú oē thiaⁿ-kìⁿ i ê siaⁿ. Nā ēng thiu-hong ê khì-khū, kā i thiu-chhut hit lāi-bīn ê khong-khì, chiū ná soè-siaⁿ, kàu bé oē lóng bô thiaⁿ-kÌN; in-ui bô khong-khì thang thoân-pò͘ hit ê siaⁿ-im kàu tī goā-bīn.
Khong-khì teh thoân-pò͘ siaⁿ-im sī siū-tio̍h tuì hoat-im-teh2 só͘ hoat-chhut chin-tāng ê sè-le̍k. Khong-khì siū-tio̍h chit-hō sè-le̍k chiū chiâⁿ-choè im-pho (á-sī kóng khong-khì-éng) thoân-ta̍t tī sì-uî. Hoat-im-teh2 só͘ hoat-chhut ê sè-le̍k sī liân-sio̍k-tek--ê, m̄-sī choè chi̍t-pái chi̍t-pái hoat-chhut. M̄-kú khong-khì tiong ū mô͘-chhat kap tí-khòng ê la̍t tī-teh, só͘-í chín-tōng ê sè-le̍k ná soè-bia̍t, khong-khì só͘ siū ê sè-le̍k ná kiám-chió, siaⁿ-im chiū ná soè.
Téng-bīn ū kóng-khí khong-khì ê ap-le̍k ū chiah toā, só͘-í lán nā teh thiu chhut po-lê-kńg lāi ê khong-khì, tio̍h ēng chin ióng ê po-lê-kńg chiah boē piak-phoà. Po-lê kńg lāi bô khong-khì sī hō choè chin-khong. Kūn-tāi bu̍t-lí-ha̍k chin tiōng-iàu ê kun-pún bûn-toê lóng sī tī chin-khong-kńg ê lāi-bīn gián-kiù chhut-lāi- -ê. Khiok bô beh kóng-khí hiah-ê, kan-ta hō͘ lán chai tī khong-khì ê sè-kài ê lāi-bīn, iáu ū chin bî-biāu ê hiān-siōng.
Khong-khì ê ap-le̍k hiah toā, lán lóng bô kám-kak-tio̍h, sī in-uī lán ê seng-khu lāi m̄-sī chin-khong, ū tú-hó ê khong-khì tī lāi-bīn teh tí-khòng goā-bīn ê ap-le̍k.
Lán tī khong-tiong só͘ kám-kak ê khong-khì lóng-sī khì-teh2. M̄-kú tī 48 nî chêng ū lâng hoat-kiàn oē hō͘ khong-khì pìⁿ-choè e̍k-teh2, chhin-chhiūⁿ chuí. Chit-hāng sī keng-kè chiâⁿ-pah nî-kú ê gián-kiù, chiah hoat-kiàn-tio̍h--ê. Lūn i chè-hoat kap sèng-chit tī chia bô beh siông-sè kóng-khí, kan-ta hō͘ lán chai beh chè-chō e̍k-teh2 khong-khì tio̍h ēng 150 khì-ap ê ap-le̍k, koh-tio̍h hō͘ khong-khì léng-khiok kàu pí peng-tiám khah-kē 140 tō͘ í-hā chiah oē ēng-tit. e̍k-teh2 khong-khì nā pí peng-tiám khah kē 193 tō͘ poàⁿ, tī khong-tiong ni̍h chit khì-ap ê sî thang choè ta̍k téng-hō ê lō-ēng. I ê sèng-chit chin-choē chin sim-sek. Chi̍t khì-ap nā ná kiám-chió, koh un-tō͘ nā pí peng-tiám khah-kē 218 tō͘ ê sî, e̍k-teh2 khong-khì chiū gêng-kiat pìⁿ-choè kò͘-teh2 khong-khì. Chhin-chhiūⁿ án-ni un-tō͘ kap khì-ap nn̄g-pêng ê piàn-oāⁿ nā phoè kàu tú-hó ê sî, chin-choē ê bu̍t-chit oē oāⁿ i ê chōng-thài, he̍k-sî píⁿ-choè kò͘-teh2, e̍k-teh2 ê piàn-hoà.
(III) Tē-lí-tek ê piàn-hoà. Khong-khì ê ap-le̍k nā pîⁿ-pîⁿ ê sî, chiū tuì khì-ap khah koân ê só͘-chāi lâu-lo̍h khah kē ê só͘-chāi ài hō͘ i ê ap-le̍k pîⁿ. Khong-khì chit-khoán ê ūn-tōng sī hō choè hong. Hong teh chhe ê la̍t kap siang-pêng ê khì-ap ê tiong-sim, nā lī jú hn̄g chiū jú-bān. Koh hong teh chhe ê hong-hiòng, siū-tio̍h toē-kiû teh ūn-tōng ê éng-hióng, m̄-sī ti̍t-ti̍t, sī chhin-chhiūⁿ kńg-lê-á khoán.
Tiàm oá hái-piⁿ ê lâng chiū chai hong khah choē ji̍t-sî sī tuì lio̍k-toē chhe hiòng hit pêng, iā mî-sî tuì hái-bīn chhe hiòng lio̍k-toē lâi. Chit nn̄g-khoán ê hong tī chá-àm ê sî teh oāⁿ hong-hiòng, só͘-í hit sî-chūn chiū chēng-chēng bô hong. Chit-hāng ê goân in sī in-uī lio̍k-toē pí hái-chuí khah khoài khip-siu thài-iông ê jia̍t-khì, koh iā khah khoài hòng-sàn i só͘ khip-siu ê sio-khì. Lio̍k-toē khip-siu jia̍t oē koh hok-siā khí-lâi, só͘-í hō͘ khong-khì liam-piⁿ sio, iā tiòng toā khí--lâi. Tuì án-ni pâi-chhut téng-bīn ê khong-khì, hō͘ khì-ap kiám-chió. án-ni hō choè té-khì-ap. Hái-chuí khah oh khip-siu ji̍t-thâu ê jia̍t, só͘-í sì-uî ê khong-khì khah oh sio, téng-bīn khong-khì boē cháu-khì, só͘-í i ê khì-ap khah toā. án-ni hō choè ko-khì-ap. In-uī án-ni hong chiū tuì hái-bīn chhe hiòng lio̍k-toē khí-lâi. Kàu beh àm ê sî, ta-toē chiū ná hòng-sàn i só͘ khip-siu ê jia̍t, hō͘ khong-khì ná léng. Kàu i ê khì-ap ná kap hái bīn ê khì-ap pîⁿ ê sî chiū chēng hong. āu-lâi i ê khì-ap nā poâⁿ kè hái-bīn ê khì-ap, chiū khí-hong chhe tuì hái-bīn khì.
Tī Tâi-oân 7, 8 ge̍h ê sî siông-siông ài tú-tio̍h hong-thai sī cháiⁿ-iūⁿ? Sī in-uī A-se-a tāi-lio̍k tī chit ê choeh-kuì ê sî siông-siông ài hut-jiân hoat-seⁿ té-khì-ap ê tiong-sim. Che sī choè hong-thai goân-in. Té-khi-ap ê tiong-sim m̄-sī tiām-tiām, sī oē chìn-hêng--ê. I teh chìn-hêng ê hong-hiòng tāi-khài tiāⁿ-tio̍h, nā-sī pak poàⁿ-kiû ê té-khì-ap ê tiong-sim, khí-thâu sī hiòng sai-pak, āu-lâi chiū oa̍t tuì tang-pak khì. Ū-sî té-khì-ap ê tiong-sim oē tehn̂g tiàm chi̍t só͘-chāi chin-kú, chhin-chhiūⁿ lâng ji̍p tī bê-lō͘ ê sî, tiàm siâng chi̍t uī teh kông se̍h. Té-khì-ap teh-beh chìn-hêng khì ê chêng-bīn, hia ê chuí-cheng-khì oē gêng-kiat soà lo̍h-hō͘, iā hoat-chhut i ê chiām-jia̍t (chiū-sī lo̍h-hō͘ ê sî chuí oē hòng-chhut i lāi-bīn pún-goân ū ê jia̍t) In-uī án-ni hō͘ hia ê khì-ap khah kē, chiū té-khì-ap ê tiong-sim thang chìn-hêng-khì. Só͘-í choè hong-thai ê sî khah-choē sī toā-hō͘ toā hong. Nā-sī kan-ta hong-thai chiū khah bián tú-tio̍h sím-mi̍h sún-hāi. Té-khì-ap ê tiong-sim kè-liáu ê si, sì-uî ê khong-khì oē cháu-lâi thap ài hō͘ hia ê khì-ap pîⁿ. āu-lâi chiū hó-thiⁿ.
Chiah ê sī tāi-lio̍k kóng-khí nā-tiāⁿ, kî-û iáu ū kuí-nā téng hō͘ ê hong.
Í-siōng sī tāi-lio̍k kóng-khí khong-khì ê khoán-si̍t, piàn-hoà kap lō͘-ēng nā-tiāⁿ. iáu ū siá bô chiâu-tio̍h ê, ǹg-bāng āu-pái ū ki-hoē chiah koh siá.