Lū-sòng
Liâm Tok-lia̍t kì
1913.11 P. 10-11
Tī Tâi-oân ê lâm-pêng, lī Hêng-chhun oá 30 phò͘ lō͘ ū kuí-nā sió-khoá hái-sū. Tuì hia koh lo̍h lâm tāi-khài 250 phò͘ lō͘ sì-soàⁿ tī Lâm-iûⁿ ê tiong-kan ū 3000 goā toā-sè ê hái-sū. Tē-lí ê chheh ū chóng-miâ Hui-le̍k-pin kûn-tó, chóng-sī khah chē lâng kiò in chò Lū-sòng. Chiah ê hái-sū ha̍p-kiōng ū kap Tāi-eng ê pún-kok pêⁿ khoah, iā pí Tâi-oân chha-put-to peh poē toā. Sui-jiân hiah ê hái-sū ū hiah-ni̍h chē, khah chē sī sè-sè, chí-ū cha̍p-só͘--ê khah toā nā-tiāⁿ.
Thó͘-tē sui-jiân sī puî, iáu-kú chin chē sī iáu-boē khai-khún, jîn-sò͘ iā sī chió. Chiàu ke-kah hiah ê peh-sìⁿ chóng-sǹg ū khah lím peh pah bān lâng, kî-tiong ū chi̍t pah bān iáu-boē siū kàu-hoà. Chāi lâng phah-sǹg ke̍k khí-thâu ê pún-tē lâng sī chi̍t téng-hō ê o͘-bīn chheⁿ-hoan, hiān-sî ū chhun nn̄g saⁿ bān lâng nā-tiāⁿ. In lóng bô siū kàu-hoà, iā sī chin bô tì-sek, iáu-kú sī siān-liông ê hoan bē kāng lâng. Kî-û ê chheⁿ-hoan khah chē sī chhin-chhiūⁿ Tâi-oân--ê, kiám-chhái goân-pún kap in siāng-chén; ū-ê chiu ok, iā ài kā lâng thâi-thâu. Hàn-jîn tāi-khài ū gō͘ bān lâng khah chē sī tuì Hok-kiàn khì. āu-chiu kap Bí-kok ê lâng kan-ta saⁿ bān.
Sì-pah goā nî chêng lán lóng m̄-chai hiah ê hái-sū ê chêng-hêng. Pún-tó ê lâng hit-tia̍p lóng m̄-bat jī, só͘-í in kó͘-chá ê sū bô thang khe-khó. Tī Chú-āu 1521 nî ū chi̍t ê Pô͘-tô-gâ kok ê lâng miâ Be̍k-tia̍t-lûn (Magellan) hō͘ Se-pan-gâ ê kok-ông chhe khì goā-kok lâi chhoē sin ê thó͘-tē. I tuì Au-lô-pa sái chûn kàu Lâm A-bí-lī-ka; jiân-āu kè Thài-pêng-iûⁿ kàu Lū-sòng. I chiū kap chi̍t ê chheⁿ-hoan ê thâu-lâng li̍p hô-io̍k soà chān i kap keh-piah cho̍k ê hoan sio-thâi, koh bô loā kú put-hēng hō͘ tuì-te̍k thâi-sí. Chóng-sī i ê pêng-iú ū-ê cháu-lī chiū tah chûn koè-khì Se-pan-gâ hoê-hok kok-ông. Thèng-hāu koh kuí-cha̍p nî, tī 1565 nî Se-pan-gâ ông chhe chi̍t ê tāi-chiòng khì chiàm hiah ê hái-sū, chóng-sī tio̍h chin kú chiah ū phah-iâⁿ hiah ê hoan; ū-ê kàu boé iā lóng bô hâng-ho̍k.
Thian-chú-kàu ê kam-tok kap sîn-hū chin chē lâng iā khì Lū-sòng beh kà-sī hiah ê hoan. Hiah ê peh-sìⁿ khiok khah chē chiàu goā-phoê thàn in ê ì-sù ji̍p-kàu;sī in-uī sîn-hū ēng ngē-hoat bián-kióng in tio̍h ji̍p. In ū khí pài-tn̂g chin chē koh toā keng, chóng-sī peh-sìⁿ kā in khí m̄-sī tuì sim kam-goān, sī tuì ko͘-put-chiong. Sui-jiân peh-sìⁿ tû-khì in ê ngó͘-siōng soà khì lé-pài, iáu-kú chin chē oàn-hīn hiah ê sîn-hū, in-uī in ài khi-hū sàn-hiong lâng soà pà in ê chhân-hn̂g. Peh-sìⁿ siông-siông ài bô͘-hoán, ia̍h tē-hng ū-sî chin jiáu-loān, iàu-kú lâng-lâng bē hô koh bô khuì-la̍t thang khah iâⁿ Se-pan-gâ.
Bô phài-phoe tī cha̍p-gō͘ nî chêng Bí-kok Se-pan-gâ khí kau-chiàn. Bí-kok ê lām-tuī tī 1898 nî 5 goe̍h 1 ji̍t hut-jiân kàu Lū-sòng, phah Se-pan-gâ ê chiàn-chûn, liâm-piⁿ ū toā tek-sèng, tuì-te̍k ê chûn khah chē lóng phah hāi. Thêng sì goe̍h ji̍t Bí-kok ê peng ji̍p Lū-sòng ê kiaⁿ-siâⁿ; kàu nî-boé Se-pan-gâ kiû hô, Bí-kok kā i chhē sì chheng bān kho͘ gîn, Se-pan-gâ chiah koan Lū-sòng chèng hái-sū it-chīn hō͘ i.
Tuì hit-sî tē-hng ê kéng-hóng kap chá-nî ū chin toā koh-iūⁿ. Chêng hiah ê peh-sìⁿ hō͘ in ê sī-toā khu-sok, tì-kàu in khah chē sī sàn-hiong koh m̄-bat jī. Thàn Thian-chú-kàu sī put-tek-í; nā ū lâng thoân Iâ-so͘ kàu á-sī pa̍t-mi̍h kàu ê tō-lí, hiah ê sîn-hū chiū sái-sō koaⁿ-hú tio̍h giâm kìm koh pān choē. Taⁿ peh-sìⁿ tāi-ke ē-tit chū-iû, iā sîn-hū bô sè-thâu thang khò. Chá-nî chin chē lâng teh pài Siōng-tè sī kan-ta thàn goāphoê, kàu hiān-sî hit hō lâng lóng-chóng ê tō-lí lóng m̄-ti̍h; chóng-sī kīn-lâi ū chin hó ê ki-hoē thang thoân in-tián ê chin-lí, iā chē-chē lâng hoaⁿ-hí sìn-thàn.
Bí-kok ê chèng-hú iā sī chin iàu-kín beh kó͘-bú ha̍k-hāu, hō͘ ha̍k-seng o̍h bûn-jī soà ū kà in ta̍k téng-hō ê kang-gē kap seng-lí ê hoat. In-uī pún-tó ê lâng chū-pún bô chheh, iū-koh peh-sìⁿ ê khiuⁿ-kháu ū jī-cha̍p-goā khoán lóng bô saⁿ-tâng, só͘-í tuì sió-o̍h kàu ko-téng ê ha̍k-hāu lóng sī ēng Eng-kok-oē teh kà; kàu pa̍t ji̍t lâng nā sì-kè kiâⁿ chò seng-lí á-sī put-koán sím-mi̍h thâu-lō͘ oē ē siong-thong. Chóng-sī thoân-kàu ê sū-chêng ū khah koh-iūⁿ. Hiah ê Iâ-so͘ kàu ê sian-siⁿ ài chèng-lâng lâm-hū ló-iù tio̍h bêng-pe̍k Kiù-chú ê chin-lí, só͘-í in chiū ēng Lô-má-jī kì kuí-nā iūⁿ ê thó͘-im chiah hoan-e̍k Sèng-keng, chò si í-ki̍p tù tō-lí ê chheh thang lī-ek chèng hoē-iú kap kàu-hoē goā ê lâng.
(āu-koàn beh koh chiap.)
