To̍k-oá-su-tek ê Chi̍h
Tân Lêng-thong
1931.01, no. 550 (KCC, no. 59), pp. 16-18

Chi̍t ê chiòng-hāu siá kóng, "To̍k-oá-su-tek ê su-sióng tuì 3,000 nî chêng ê kó͘-chá chiū ū. Bē khai-hoà ê lâng kap bûn-bêng ê Hi-lia̍p lâng, lóng bat ēng choē-choē khoán ê to̍k-mi̍h lâi saⁿ kong-kek. Chóng-sī kun-sū-siōng iáu-bē kàu tī koat-tēng-tek ū kè-ta̍t ê sî, chiū khui Au-chiu tāi-chiàn. Thâu chi̍t pái ēng liáu ū kong-hāu sī tī 1915 nî 4 ge̍h, Tek-kok tē-jī pái kong-kek Pe̍k-ní-gī ê イープル ê sî, hut-jiân só͘ ēng ê iâm-sò͘ (Chlorine); kan-ta 3, 40 hun kú 15,000 lâng tiòng-to̍k, lāi-tiong 5,000 lâng ê sìⁿ-miā choè thâu pái ê hi-seng. Só͘-í Eng, Hoat nn̄g kok chiū chīn-la̍t gián-kiù hoat-bêng to̍k-oá-su kap hông to̍k ê khì-kū. Chóng-sī Tek-kok put-sî to pí liân-ha̍p-kun ke chìn chi̍t pō͘; koh kong-kek ê to̍k-oá-su kap hông to̍k ê khì-kū pìⁿ-choè tì-sek マラソン kèng-cheng, chiap-soà kàu hiu-chiàn ê sî...... Kàu chiàn-cheng ê boa̍t-kî, to̍k-oá-su ê chhèng-chí ū chiàm 25% (Eng, Hoat) kàu 27% (Tek-kok), iā Bí-kok ū ēng kàu 40%...... Tuì án-ni to̍k-oá-su chiâⁿ-choè chi̍t khoán sin ê peng-khì, hō͘ sè-kài ê ní-bo̍k lóng tio̍h-kiaⁿ. Goân-lâi kok-chè tiâu-iok ū kìm-chí ēng to̍k-oá-su ê sū. iáu-kú tāi-chiàn āu ta̍k kok iā sī chīn-la̍t gián-kiù, chè-chō to̍k-oá-su. M̄-nā án-ni, ū ha̍k-chiá tì-ì ài hoat-kiàn bô bī bô sek ê to̍k-mih, ēng chi̍t tiám chiū beh hō͘ choân-kun bia̍t-bô. Sīm-chì ū lâng soà siūⁿ, hoat-kiàn chit hō to̍k-mi̍h sī tē-it jîn-tō-tek thang hō͘ chiàn-cheng soah; koh-chài oē choè tî-hông chiàn-cheng tē-it hó ê chhiú-toāⁿ."
Taⁿ ài ēng chit chām kì-sū lâi choè chham-khó:-
Si-ong kóng, "Pháiⁿ-lâng ê chhuì khǹg to̍k-choâ ê to̍k." Ngá-kok-su ê tù-chiá kóng, "Chi̍t ū sí ê to̍k moá-moá"; koh kóng, "Chi̍h chiū-sī hé." Phah-sǹg hiān-tāi ê si-jîn beh kóng, ‘chi̍h sī chhin-chhiūⁿ to̍k-oá-su'. Chit hō to̍k-oá-su-tek ê chi̍h, tuì ū jîn-luī í-lâi chiū í-keng hoat-hui i ê toā ui-le̍k. Tī ta̍k iūⁿ ê le̍k-sú tiong lán thang khoàⁿ chhut chit hō lē. Chhin-chhiūⁿ Hā-oa tuì A-tong ê ín-iú; Í-sò tuì Í-sat ê pe̍h-chha̍t; Tāi-lī-lia̍p tuì Chham-sun ê iú-koái; I-sek-lia̍t peh-sìⁿ tuì Mô͘-se ê put-pêng; Kho-lī-a tuì I-sek-lia̍t cho̍k ê bú-bān; Bí-thài, Pa-se ê pah-koaⁿ tuì Tān-í-lí ê tiòng-siong; Chè-si, Hoat-lī-sài lâng tuì Iâ-so͘ ê ka-bû. Iâ-so͘ í-keng soan-giân kóng, "Kìⁿ-nā tuì i ê hiaⁿ-tī kóng Lia̍p-ka ê, tio̍h siū kong-hoē pān; kìⁿ-nā kóng Mô͘-lī ê, tio̍h siū tē-ge̍k ê hé". Chiah giâm-tiōng ê pó-hùn iā boē oē at-chi̍h "tèng I Si̍p-jī-kè, tèng I Si̍p-jī-kè" ê siaⁿ. Le̍k-sú siōng bô chi̍t ê to̍k-chi̍h thang kap che pí. Hit ê oàn-tò͘ ka-bû ê to̍k kàu-gia̍h hāi sí bô choē ê Jîn-chú.
Téng-bīn só͘ ín Iâ-so͘ ê jîn-luī tiâu-iok í-keng chí-sī lán chai, ke̍k sió-khoá ê to̍k-oá-su-tek ê chi̍h iā m̄ thang ēng, iáu-kú jîn-luī tiong choē-choē lâng mî-ji̍t khō-sim teh chè-chō chit hō lī-hāi ê to̍k-oá-su. "In ê chhuì siat-to̍k thiⁿ, in ê chi̍h phoe-phêng thong sè-kan" (Si-phian 73:9). Koh Tāi-pi̍t ông ê koa ū kóng, "In tāi-ke kap in ê chhù-piⁿ kóng bô-iáⁿ ê oē; in ēng thiám-bī kap nn̄g-iuⁿ sim lâi kóng........ In ū kóng, Goán ēng chhuì-chi̍h chiah oē khah iâⁿ; goán ê chhuì-tûn sī goán ê; chì-chuī oē koán goán" (Si-phian 12:2, 4). In-uī án-ni, tì-kàu tī só͘ kóng-chhut ê giân-gú ū-sî soà khǹg kuí-nā cha̍p hūn (%) ê to̍k-sò͘: chiū-sī khoa-kháu, tiong-siong, huí-pòng, ín-iú, thiám-bī, oàn-tò͘, ka-bû, lām-sám kan-chèng.
Lūn chi̍h ê to̍k-hāi chiū-sī teh hoat-chhut lâng ê liām-thâu. Choan-bûn teh phoe-phêng lâng ê, sī hián-bêng ka-kī ê loat-choh, iā sī chèng-bêng ka-kī ê bô ha̍k-sek. Só͘-í kóng, "Pháiⁿ-lâng sim-koaⁿ chek-thiok pháiⁿ, hián-chhut i ê pháiⁿ." Lô-chuí khoe thâu ê chuí-goân bô chheng, che sī kong-lí. Só͘-í ūn-iōng to̍k-oá-su-tek ê chi̍h ê boē-oē ka-kī soé-chheng, che sī bêng. I beh cháiⁿ-iūⁿ kóng, che sī bô to̍k ê oá-su. Toàn-toàn boē-oē.
Tuì án-ni lâi khoàⁿ, chit hō oá-su ê to̍k iáu-bē siong-hāi pa̍t lâng, ka-kī í-keng tiòng-to̍k liáu. Thang chai hoat-hui to̍k-chi̍h ê, sī m̄-goān ka-kī tāi-seng sí, soà ài pa̍t lâng kap i tú-tio̍h siâng khoán ê ūn-bēng. Tú-tú sī chhin-chhiūⁿ beh sí ê siáu-káu. Mô͘-kuí kì-jiân hām-lo̍h choē, i chiū oàn-hūn A-tong, Hā-oa ê sûn-choân. Hā-oa í-keng poâⁿ-kè Siōng-tè ê kìm-kài, i iā chhoā A-tong kiâⁿ siâng tiâu lō͘. Hit ê to̍k-hāi m̄-nā sī iau-kiû 5,000 lâng ê hi-seng; chiū-sī choân jîn-luī ê bia̍t-bô!
Lán taⁿ ū sím-mi̍h hông-to̍k ê khì-kū mah? Mary W. Tilestion kóng, "Hō͘ lâng loé-mē, ka-bû, léng-chhiò á-sī pek-hāi ê sî, khiok iā thang lia̍h hit ê choè kan-khó͘; chóng-sī nā beh kā i khoàⁿ choè chhin-chhiūⁿ teh hō͘ siáu-káu puī, iā sī oē". Iâ-so͘ chiū chek-ke̍k-tek kóng, "Loé-mē lín ê tio̍h chiok-hok i." Tī jîn-seng ê chiàn-tiûⁿ tiong, lán tio̍h thoàn-liān ēng chit hō hông-to̍k ê khì-kū lâi khah-iâⁿ to̍k-oá-su-tek ê chi̍h ê peng-khì. án-ni chiah thang pó-choân lán ê oa̍h-miā kàu tī hiu-chiàn ê ji̍t.
Chhiáⁿ koh oa̍t-thâu lâi siūⁿ. Lán lâng lóng sī bô oân-choân; bô lâng oē choa̍t-tuì-tek ap-chè i ê chi̍h; só͘-í boē bián tit "tī kóng-oē ū poa̍h-tó." M̄-kú lán tio̍h iok-sok lán ê chi̍h; in-uī "Kóng choē-choē oē, oē sún-sit sim-sîn ê la̍t", koh oē tú-tio̍h kè-sit; iā lán "só͘ kóng ê êng-á-oē, tī sím-phoàⁿ ê ji̍t, ta̍k-kù tio̍h sò͘-bêng" (Má-thài 12:36). Só͘-í Beecher Stowe lú-sú kóng, "Lán put-sî tio̍h khǹg saⁿ hāng ê tek-hēng: (1) Tio̍h thiâm-chēng, bô kóng bô lō͘-ēng oē. (2) Bo̍h-tit chù-ì pa̍t lâng ê khoat-tiám; nā-sī chù-ì liáu oē pó͘-chiok lí goá ê lī-ek, che sī thang; chóng-sī nā m̄-sī uī-tio̍h án-ni lâi lām-sám iah lâng ê kè-sit, lāu-chhut lâng ê toán--chhù; che sī tō-tek siōng ê toā hoān-lâng. Só͘-í lán m̄-nā tio̍h kín-sīn m̄-thang hoān-tio̍h cit hō choē, iā m̄-thang kóng m̄ tèng lâng thiaⁿ ê oē. (3) Tio̍h o-ló pa̍t lâng ê tiông--chhù." Lán nā án-ni kín-sīn iok-sok lán ê chi̍h, chiū-sī "choè kiâⁿ tō-lí ê", iā lán ê kèng-khiân chiah bô kui tī khang-khang.
Sian-ti Í-sài-a kóng, "Chiah ê peh-sìⁿ ēng chhuì-tûn chun-kèng goá; nā-sī in ê sim lī-khui goá hn̄g" (Í-sài-a 29:13) Kín-sīn m̄-thang hō͘ chit ê chhàm-gú èng-giām tī lán ê sîn sin-chiūⁿ. Lán "boē-oē ho̍k-sāi nn̄g ê chú-lâng"; lán nā beh ēng sêng-si̍t sim o-ló Thiⁿ Pē, chiū tio̍h kap to̍k-oá-su-tek ê chi̍h choa̍t-kau. M̄-thang khǹg to̍k-oá-su kap hô-pêng sī oē lióng-li̍p ê su-sióng! To̍k-oá-su oē toa̍t lâng ê sìⁿ-miā, hiah ê sin-si beh hiú-noā. Nā-sī hô-pêng sêng-sim ê o-ló beh chō-chiâⁿ lâng ê oa̍h-miā, hiah ê oa̍h-miā teh-beh chiâⁿ-choè phang ê chè-mi̍h thang hō͘ Thiⁿ Pē kàm-la̍p. Ki-tok-tô͘ ta̍k lâng sī choè thian-kok bîn ê chi̍t-hūn chú, só͘-í tio̍h hia̍p-le̍k lâi chō-chiâⁿ oân-choân ê siā-hoē. Che sī sìn-chiá ê koân-lī, gī-bū kap chek-jīm. Só͘-í lán tio̍h chûn chheng-khì, khiân-sêng, choan-it ê sim, iā ēng lán ê chhuì-chi̍h lâi o-ló koh-chài o-ló lán ê Siōng-tè, kàu hō͘ to̍k-oá-su-tek ê chi̍h lóng bia̍t-bô. Tī-hia thang si̍t hiān hô-pêng ê kau-poê, hô-pêng ê ka-têng, hô-pêng ê kàu-hoē, hô-pêng ê siā-hoē, hô-pêng ē kok-ka kap hô-pêng ê sè-kài.