Jîn-luī ê Ji̍t-thâu
Tân Khêng-ku
1932.01, no. 562 (KCC, no. 72), pp. 17-18
Chit kù oē sī sè-kan lâng teh chheng-tsàn hit ê toā hoat-bêng ông ài-te̍k-seng (Edison) ê. 1847 nî 2ge̍h 11 hō, tī Bí-kok ‘Ohio' chiu ê sió chng-siā, kiò-choè Milan hia, i ū chhut-sì. I ê chó͘ sī choè chè-hún gia̍p-chiá, koh ia̍h sī tn̂g-siū kap ióng-kiāⁿ. I ê lāu-pē sī teh choè bo̍k-châi-siong kap ngó͘-kok ê seng-lí. I ê lāu-bú kiò-choè Nancy Elliot sī So͘-kek-lân ê lâng. Chóng-sī siū kàu-io̍k tī Ka-ná-tāi, sī chún-pī beh choè sian-siⁿ, só͘-í ū siū siong-tong ê kàu-io̍k, koh sèng-chit sī chin un-sûn kap khiām-phok. ài-te̍k-seng ji̍p ha̍k-kāu kan-ta nn̄g ge̍h ji̍t nā-tiāⁿ, chiū hō͘ ha̍k-kāu kek chhut o̍h, koh sòng-hiong, só͘-í í-āu lóng sī siū lāu-bú ê kà-sī nā-tiāⁿ. I ê lāu-bú tì-ì ín-chhoā i oē-hiáu ài ha̍k-būn.
Chit ê hoat-bêng ka āu-lâi oē hiah-ni̍h sêng-kong, thang kóng lóng sī siū-tio̍h i ê lāu-bú chhin-chhiat ê ín-chhoā kap hit ê chhòng-chō sèng ê kám-hoà. I tī 7 hè ê sî, tú-tio̍h lāu-pē uī-tio̍h châi-chèng ê khùn-lân, só͘-í tio̍h ka-kī chhē seng-oa̍h ê lō͘, tì-kàu tio̍h khì hé-chhia-lāi boē sin-bûn. Chóng-sī i put-chí jia̍t-sim tī gián-kiù hoà-ha̍k, uī-tio̍h án-ni ū jiá-chhut hui-siông ê chai-ē, chiū-sī chi̍t-ji̍t i tī chhia-lāi teh gián-kiù hoà-ha̍k ê sî, ia̍h tú-tn̄g chhia iô-tāng, i só͘ khǹg ê liû ê koán-á ū chhia-tó, tì-kàu chhut-hé, só͘-í chhia-chiáng chin khì, soà toā-la̍t kā i siàn, chiah koáⁿ i chhut, uī-tio̍h hō͘ i siàn, hī-á chi̍t-pêng kàu chi̍t-sì-lâng lóng bô thiaⁿ-kìⁿ. Chóng-sī uī-tio̍h án-ni, tian-tò ke-thiⁿ i ê jia̍t-sim, tì-ì gián-kiù koan-hē tiān-khì ê sū, koh bô kuí nî, soà chiâⁿ-choè Bí-kok it-liû ê tiān-khì ki-su. Tī 20 hè ê sî, ū oân-chiâⁿ chiū-tōng-chhia ê tiong-kè khì, koh ū gián-kiù nn̄g-têng ê tiān-sìn (Duplexcommunitation), ia̍h āu-lâi ū koh chìn-pō͘, tuì sì-têng kàu la̍k-têng ê thong-sìn.
1869 nî, i ū poaⁿ khì tiàm tī New York chhī, ia̍h ū hoat-bêng tu-sek siong-tiûⁿ ê ìn-soat thong-pò khì, só͘-í ū tit-tio̍h poeh-bān gûn ê pò-siúⁿ. Iēng chiah ê chîⁿ khì khí chi̍t-keng si̍t-giām-só͘, āu-lâi choan-sim tì-ì tī hoat-bêng ê hong-bīn. Í-āu ū hoat-bêng lī-iōng thoàⁿ-sò͘ ê tiān-oē ê siū-oē-khì, sàng-oē-khì, thiok-im-khì, koh choè tē-it chhut-miâ ê hoat-bêng, chiū-sī pe̍h-jia̍t ê tiān-teng-kiû. 1875 nî, i tú sī 28 hè ê sî, ū koh hoat-bêng hé-iām hô͘-kng-teng, koh 1879, sī i ê 32 hè, uī-tio̍h beh chè-chō sió-chek-kng ê tiān-teng, ēng bo̍k-mî-si kā i thoàⁿ-hoà lâi chō-chiâⁿ pe̍h-jia̍t ê tiān-khì-teng.
Tuì tī i ū chit khoán kó͘-kim bi-cheng-iú ê hoat-bêng, só͘-í Chiau-hô 4 nî ê chhiu-thiⁿ, thong sè-kan ū khui i hoat-bêng 50 Chiu-nî ê toā Kì-liām-hoē. 1877 nî, chiū-sī hoat-bêng Thiok-im-khì, koh 1889 nî ū hoat-bêng oa̍h-tāng siá-chin. 1880 nî kàu 1882 nî, tī chit nn̄g-nî ê tiong-kan, i ū chhì-giām tiān-khì ki-koan-chhia ê si̍t-bu̍t chhì-giām, chiū-sī hiān-kim sè-kài só͘ teh ēng ê tiān-khì ki-koan-chhia ê chó͘-sian. āu-lâi koh tì-ì gián-kiù oa̍h-tāng siá-chin khì, chiâⁿ-choè chi̍t-ê si̍t-iōng ê mi̍h chhut-lâi, ia̍h koh-choài oân-chiâⁿ A-lí-ka-lí ê Thiok-tiān-tî (Alkaline storage battery), koh-chài hoat-bêng oē chhut-siaⁿ ê oa̍h-tāng siá-chin. Taⁿ kan-ta chiong ài-te̍k-seng só͘ hoat-bêng, hit tiong-kan ū tit-tio̍h te̍k-hú koân ê, ū nn̄g-chheng goā khoán.
Taⁿ chit ê hoat-bêng ông tī 1931 nî 10 ge̍h 18 hō, ngó͘-chiân saⁿ-tiám 24 hun ū siū Chú kéng-tiàu, i hióng-siū 84 hè. Chóng-sī lán pêng-siông ê lâng ta̍k-ji̍t sī choè 7, 8 tiám cheng ê kang, nā-sī i chi̍t-ji̍t pêng-kun ū choè 18 tiám-cheng kú. Só͘-í nā kan-ta chiong i tī oa̍h-tāng ê sî-tāi só͘ choè ê gia̍h, nā-sī sǹg choè pêng-siông lâng ê, chiū ū 125 nî kú ê lô-le̍k chiah oē. Koh pêng-siông lâng sī oá 22 hè chiah oa̍h-tāng khí, chóng-sī hit sî-chūn ài-te̍k-seng í-keng sī teh hoat-bêng lah, só͘-í nā tuì án-ni lâi sǹg, ài-te̍k-seng í-keng ū 160 hè ê chu-keh lah. ài-te̍k-seng bat chú-tiuⁿ kóng, bô khùn ê pit-iàu lūn, chóng-sī hit ê ì-sù m̄-sī kóng lóng m̄-bián khùn, ì-sù sī kóng, m̄-bián ta̍k-àm chiàu sî-kan khùn, ia̍h chiàu sî-kan khí-lâi ê ì-sù. I ê su-siúⁿ chiū-sī khùn ê sî-kan sī tio̍h chiàu ài khùn ê iau-kiû, siat-sú nā-sī ū khiàm-ēng khùn, chiū 9 tiám, 10 tiám ê kù ia̍h sī bô iàu-kín, nā-sī bô ài khùn thong-mî m̄-bián khì khùn. Só͘-í ê khoán sī ti̍t-ti̍t choè kang, ji̍t thàu mî, ia̍h mî thàu ji̍t lóng bô hioh, chóng-sī nā kàu kám-kak-tio̍h siān, ài-khùn chiū suî-piān chiū tī-hia khùn, só͘-í i ê si̍t-giām-só͘ ū 5, 6 uī, ia̍h lóng ū hē kán-tan ê bîn-chhn̂g tī-hia, ài-khùn ê sî nā kàu, ta̍k-uī lóng ū bîn-chhn̂g thang khùn, chóng-sī khah-chá ê sî ia̍h bat kan-ta ēng nn̄g, saⁿ pún chheh choè chím-thâu, ia̍h nā ài-khùn ê sî, chiū suî-piān tó tī toh-téng khùn. Put-kò i ê khùn sī si̍t-chāi ê khùn, choa̍t-tuì m̄-bat chhin-chhiūⁿ pêng-siông lâng bāng-tang bāng-sai. Koh i bô lūn sím-mi̍h só͘-chāi, suî-piān to oē khùn teh, ū-sî nā ū hóng-būn ê lâng-kheh lâi, só͘ kóng sī bô tiōng-iàu ê oē ê sî, sui-bóng tī lâng-kheh ê bīn-chêng, chē tī í-ni̍h ia̍h choè i khùn. (Boē-oân)
