Ki-tok-kàu Bûn-bêng Sú-koan
A Historical Review of Christian Civilization
(Lîm Bō͘-seng)
(Chiap 1 goe̍h 10 bīn)
1933. 04, no. 577, pp. 8-9

Lán taⁿ tāi-lio̍k í-keng ū khoàⁿ-kìⁿ chit nn̄g-ê tuì-siong-hoán ê bûn-bêng tiâu-liû tī Au-chiu ê le̍k-sú-tiong teh chìn-hêng. Chi̍t-pêng sī tuì-tiōng tī "lêng" (靈) ê, chi̍t-pêng sī tuì-tiōng tī "jio̍k" (肉) ê ; chi̍t-pêng sī tuì-tiōng tī "lâi-sè" (來世), chi̍t-pêng sī tuì-tiōng tī "hiān-sè" (現世) ; chi̍t-pêng sī Ki-tok-kàu bûn-bêng, chi̍t-pêng sī Hi-lī-nî bûn-bêng. Chóng-sī chit nn̄g-ê bûn-bêng ê tiâu-liû tī Se iûⁿ le̍k-sú tiong teh chìn-hêng m̄-sī sè le̍k kin hêng (勢力均衡). Ū-sî kah ê sè-le̍k pí it ê sè-le̍k khah kiông, tì-kàu ap-tó it ê iā-sī ū ; ū-sî it ê sè-le̍k pí kah ê khah kiông, tì-kàu ap-tó kah ê iā-sī ū. Sūn-soà kóng chi̍t-kù, lán lâng tī chit sè-kan ê le̍k-sú, iû-goân kap chit ê hiān-siōng ū saⁿ-tâng ê só͘-chāi tī-teh. Lán chi̍t-sì-lagn5 iû-goân ū-sî khah tuì-tiōng tī "lêng" ê sî-tāi, iā ū-sî khah chù-ì tī "jio̍k" ê sî-tāi ; ū-sî sim-koaⁿ khah chù-sîn tī "chit sè-kan," ū-sî khah ū-sim teh siūⁿ "āu-sìⁿ" ê sū. Pó-lô ê lêng-jio̍k jī-goân-lūn, chiū-sī teh thiah-bêng chit bīn ê chin-lí. Chi̍t ê lâng ê le̍k-sú sī án-ni, chi̍t ê kok-ka á-sī chi̍t ê bîn-cho̍k ê le̍k-sú iā-sī án-ni.
Tuì Ki-tok-kàu ji̍p Lô-má Tè-kok liáu-āu, chiū-sī chha-put-to Chú-āu tē-it sè-kí ê hō͘-poàⁿ, kàu tī Chú-āu tē cha̍p-saⁿ-sì sè-kí, chheng-goā nî kú, Au-chiu ê le̍k-sú thang kóng sī siū Ki-tok-kàu bûn-bêng ê só͘ chi-phoè. Oāⁿ chi̍t kù oē lâi kóng, bûn-bêng ê chú-tiâu-liû (主潮流) sī Ki-tok-kàu bûn-bêng. Hi-lī-nî bûn-bêng put-kò sī chiông-sio̍k (從屬) nā-tiaⁿ. Bô-lūn sī ha̍k-su̍t, gē-su̍t, su-siúⁿ, sìn-gióng, ki̍p-kàu chèng-tī, tō-tek, hong-sio̍k, si̍p-koàn téng-téng ê siā-hoē-siōng ê hiān-siōng, ē ēng-tit kóng it-chhè to͘-sī Ki-tok-kàu bûn-bêng ê piáu-hiān, bô chi̍t hāng kap Ki-tok-kàu bô kau-sia̍p. Chong-kàu-chiūⁿ ê sū, che to m̄-bián kóng ; tong-sî ê kàu-ông, sîn-hū sī ha̍k-su̍t-chiūⁿ ê choan-māi-te̍k-hú-chiá ; tong-sî ê kàu-tn̂g, sī chū-chi̍p só͘ ū ê gē-su̍t ê cheng-hoa ê só͘-chāi. Hong-sio̍k, si̍p-koàn sī tuì Ki-tok-kàu lâi chō-chiâⁿ ; tō-tek, chèng-tī, hoat-lu̍t sī tuì Ki-tok-kàu lâi kui-tēng. Hi-lī-nî bûn-bêng, in-uī án-ni, thang pí-phēng kóng sī hō͘ Ki-tok-kàu chi̍t châng toā-châng chhiū khàm tī ńg-ni̍h. Che sī Au-chiu tiong-sè chheng-goā nî-kan ê sū.
Nā-sī án-ni lâi kóng, chit ê sî-tāi kì-jiân sī tiōng cheng-sîn, tiōng lêng-hûn ê sî-tāi, án-ni kiám m̄-sī chin hó? án-choáⁿ āu-lâi ē koh piàn-chhian? Che iû-goân ū toā-toā goân-in tī-teh. M̄-bián kóng, chi̍t bīn sī in-uī lâng ê jîn-chêng chū-jiân ài oāⁿ-sin, í-goā iā ū keng-chè-chiūⁿ kap chong-kàu su-siúⁿ-chiūⁿ ê toā būn-tê tī-teh. án-choáⁿ kóng keng-chè-chiūⁿ ê būn-tê? Tī tang-pêng ê lâng khah bē hiáu thé-thiap sai-pêng ê sū, in-uī tang-pêng ê lâng só͘ toà ê só͘-chāi thian-jiân ê sán-bu̍t chin hong-hù, chhiong-chiok, ēng sió-khoá ê lô-le̍k chiū ē thang tit-tio̍h chū-jiân ê iúⁿ-chhī. Nā-sī sai-pêng lâng tuì chū-jiân só͘ tit-tio̍h ê in-huī, pí-kàu-tek sī chám-jiân khah po̍h, só͘-í hia ê lâng só͘ beh kiâⁿ, chí-ū nn̄g tiâu lō͘ : chiū-sī, khoàⁿ sī beh choan-jiân khoàⁿ-phoà chit sè-kan lâi thiat-té cheng-sîn chú-gī, á-sī ì-hiòng chit sè-kan lâi thiat-té in ê bu̍t-chit chú-gī. kàu chit ê sî-tāi, tú-tú sī bîn-cho̍k siū keng-chè ap-pek ê sî-tāi, chū-jiân oa̍t hong-hiòng lâi hiòng tuì Hi-lī-nî bûn-bêng ê bu̍t-chit chú-gī khì. Koh chi̍t hāng sī chong-kàu su-siúⁿ ê būn-tê. Chāi-lâi ê chong-kàu koan-ui chú-gī kàu chi̍t-ē nî-chhim goe̍h-kú, iû-goân ē hoat-seng chióng-chióng ê pè-toan. Che chhin-chhiūⁿ chuí sui-jiân goân-pún sī chheng-khì, nā bô kiâⁿ-lâu, iû-goân ē seⁿ-chhut ta̍k téng-hō ê che-tái tī-teh. uī-tio̍h chit kuí-hāng ê in-toaⁿ, bô lūn sī hó sī pháiⁿ, chiū seⁿ-chhut cha̍p-saⁿ-sì sè-kí í-āu ê kīn-tāi bûn-bêng, kap chêng ê chú-tiâu-liû ū bô saⁿ-tâng ê bûn-bêng, lâi piàn-oāⁿ Au-chiu ê le̍k-sú-chiūⁿ ê sek-chhái.
Tāi-seng tuì su-siúⁿ-chiūⁿ lâi khoàⁿ, kap chū-lâi tē-it koh-iūⁿ ê, chiū-sī "Jîn-bûn chú-gī"(人文主義) ê chhut-hiān. Tuì chit ê Jîn-bûn chú-gī ê chhut-hiān, lâng chheng-ho͘ chò "Bûn-gē ho̍k-kó͘"(文藝復古 Renaissance) ê sî-tāi. án-choáⁿ Jîn-bûn chú-gī kiò-chò Bûn-gē ho̍k-kó͘? Sī in-uī Jîn-bûn chú-gī só͘ tiōng ê, sī ài koh chhiau-chhoē chū-lâi siū Ki-tok-kàu bûn-bêng só͘ khǹg-ba̍t ê Hi-lī-nî bûn bêng ê uî-sán, lâi ho̍k-tò kó͘-chá tuì boē ū Ki-tok-kàu í-chêng ê Hi-lī-nî chú-gī. In-uī án-ni, chi̍t-bīn tháu-pàng hit ê tuì ha̍k-būn chiūⁿ siū tong-sî ê chong-kàu-ka só͘ to̍k-chiàm ê choan-māi-te̍k-hú-koân lâi kui tī it-poaⁿ ha̍k-chiá ê chhiú, iā chi̍t-bīn koh-chài têng chhiau-chhoē Hi-lī-nî ê kū-chheh, têng gián-kiù hit ê chin-chhoé, lâi hō͘ su-siúⁿ khah chū-iû. Chit-khoán ê kiat-kó sī sím-mi̍h khoán? M̄-bián siūⁿ iā ē chai, chiū-sī Hi-lī-nî chú-gī teh-beh kap chū-lâi ê Ki-tok-kàu bûn-bêng saⁿ thè-oāⁿ lâi peh chiu N 7 le̍k-sú-chiūⁿ ê bú-tâi chò chhut-tio̍h ê kha-siàu. Chū-lâi teh chi-phoè it-poaⁿ ê jîn-seng hit ê tiōng "lêng" , kìm-io̍k ê Ki-tok-kàu bûn-bêng, chiū bē bián-tit oāⁿ hiān-sè chú-gī ê Hi-lī-nî bûn-bêng ê jîn-seng-koan, lâi chò tong-sî su-siúⁿ-chiūⁿ ê chú-kak(主角).