GIÁN-KIÙ
Chong-kàu Kái-kek-ka Lio̍k-toān
1950.10 742 hō p.8-10
Chong-kàu Kái-kek-ka Lio̍k-toān
(Chit goe̍h hō Chong-kàu Kái-kek hō. ài kok-uī tho̍k-chiá siàu-liām tong-sî chiah ê kái-kek-ka, Chit-tia̍p chiong chí 5 ê kái-kek-ka ê uî-siōng kap Lio̍k-toān kài-siāu tī-chia, hō͘ kok-uī tho̍k-chiá koh chi̍t-pái lâi tài-liām in ê uî-gia̍p lâi hoàn-khí lán ê kái-kek cheng-sîn).
1.Lō͘-tek Má-teng (Martin Luther) 1483-1546. Tek-kok ê Chong-kàu kái-kek-ka. I tī A. D. 1483 nî 11 goe̍h 10 ji̍t chhut-sì tī Tek-kok ê Ai-su-lé-bián, sàn-hiong choh-sit ê ka-têng. Lāu-pē sêng-si̍t, lāu-bú kèng-khiân, 21 hoè pi̍t-gia̍p Toā-o̍h, pún li̍p-chì beh chò Hoat-lu̍t-ka, chóng-sī ū chi̍t ji̍t kap i ê hó pêng-iú tī tân-luî kap lo̍h toā-hō͘ ê sî teh kiâⁿ-lō͘, i khoàⁿ-tio̍h pêng-iú hō͘ luî phah-sí, chiū kái-sim beh chò chong-kàu-ka, 1505 nî 7 goe̍h 17 ji̍t ji̍p Ò-kó͘-su-teng ê Siu-tō-īⁿ. 1507 nî siū àn-chhiú. Tī keh-nî chiū chò Uí-thian-bé-lú-hí Tāi-ha̍k ê Kàu-siū, 11 nî khì Lô-má khoàⁿ-tio̍h tng-sî ê kàu-hoē ê hú-pāi, 12 nî tit-tio̍h Sîn-ha̍k Phok-sū ê ha̍k-uī, jia̍t-sim tī Si-phian, Lô-má kap Ka-lia̍p-thài ê káng-gī.
Kàu 1517 nî, Lô-má Hoat-ông chhe Thek-chek lâi kàu Uí-thian-bé-lú-hí bē sià-choē-hû ê sî, i chin toā hoán-tuì, chiong chit ê m̄-tio̍h siá 95 tiâu tah tī pài-tn̂g ê toā-mn̂g, kong-jiân khòng-gī Hoat-ông ê put-sī. Chit ê le̍k-sú-tek ê ji̍t, chiū-sī 1517 nî 10 goe̍h 31 ji̍t, kái-kek ê siaⁿ tuì chia hoat-khí. Tī oá 4 lé-pài ê tiong-kan, chit ê siau-sit piàn-thoân tī choân Au-chiu. Hoat-ông siū-khì. 1520 nî 6 goe̍h 15 ji̍t kā i kek-chhut (phò-bûn). I hó-táⁿ chiong hit tiuⁿ phò-bûn-chn̄g kā sio-khì. Hoat-ông chiū chioh Tek-kok hông-tè ê sè-le̍k, tiàu i lâi chhut-se̍k, tng-sî tī oá-m̄-su teh khai-hoē ê kok-hoē beh pān-i. I hó-táⁿ chhut-se̍k. 1521 nî 4 goe̍h 18 ji̍t, tī gī-tiûⁿ hó-táⁿ kan-chèng kóng, "Nā m̄-sī ín Sèng-keng lâi chèng-bêng goá ê chhò-gō͘, chiū goá m̄ chhú-siau goá ê soat. Goá iā bē-thang ho̍k-chiông Chong-kàu Tāi-hoē ê koat-gī kap Hoat-ông ê m̄-tio̍h, in-uī in m̄-nā ū chhò-gō͘, koh ū chū-siông[sic.] mâu-tún. Goá bē-thang uî-poē goá ê liông-sim lâi chò sím-mi̍h tāi-chì. Siōng-tè ah! Kiû Lí pang-chān goá. À-bēng." Kok-hoē bô hoat i ta-oâ, chí-ū tī 5 goe̍h 25 ji̍t kā i kek-chhut. Keh-ji̍t i lī-khui oá-m̄-su ê lō͘-tiong, siū chit tuī m̄-chai tuì tá-lo̍h lâi ê bé-peng lia̍h-khì, put-ti khì-hiòng. Kî-si̍t sī Sak-so-ni-a ê chu-hô͘ ēng chit ê hoat-tō͘, àm-chēⁿ lâi pó-hō͘ i--ê, chhoā i khì bih tī oá-to-bú-lú-hí siâⁿ.
Tuì hit-tia̍p liáu-āu, i chiū tiàm hia hoan-e̍k Tek-kok oē ê Sèng-keng kap tù-chok, lâi chhiok-chìn kái-kek ê sū-gia̍p. Kàu 1546 nî chiaⁿ-goe̍h, koh tò-tńg i ê kò͘-hiong ài-su-lé-bián, tī Jī-goe̍h 17 ji̍t, tiàm tī chèng pêng-iú pau-uî ê tiong-kan, liām Si-phian 31 phiⁿ 5 chat. "Goá choing goá ê lêng-hûn kau Lí ê chhiú," an-jiân lī-khui sè-kan. Hióng-siū 63 hoè.
2.Bí-lân-tun (Philipp Melanchthon) 1497-1560, Tek-kok Chong-kàu kái-kek-ka. I tī 1497 nî chhut-sì, tī Tek-kok ê Bé-tun. 1509 nî ji̍p Hái-tek-beh-lú-hí Tāi-ha̍k. Koh tha̍k Chuí-bín-gén Tāi-ha̍k. 17 hoè chiū tit-tio̍h M. A. (Bûn-ha̍k-sū) ê ha̍k-uī. āu-lâi chò Uí-thian-bé-lú-hí Tāi-ha̍k ê Kàu-siū. Tī hit tia̍p kap Lō͘-tek Má-teng tâng-ì kái-kek ê sū-gia̍p. Í-āu he̍k-sī soat-kàu, he̍k-sī tù-chok, 10 hun iòng-hō͘ Lō͘-tek Má-teng, chīn-la̍t tī Sin-kàu ê kàu-gī, chò Lō͘-tek Má-teng bû jī ê pang-chān, nn̄g-lâng ê koan-hē tú-tú chhin-chhiūⁿ I-lī-a kap I-lī-sa. I bat kóng, "Goá nā tio̍h lī-khui Lō͘-tek Má-teng, lēng-khó͘ sí." iā Lō͘-tek Má-teng chí i kóng, "Goá sī chí-ū chit ê chò thâu-chêng teh iā-chéng ê lâng, i (chí Bí-lân-tun), sī chi̍t ê un-jiû, thiam-chēng toè āu-piah teh ak-chuí ê lâng." I sī chi̍t ê ū hē-thóng ê Sîn-ha̍k-chiá. I só͘ tù ê cho͘-chit Sîn-ha̍k, sī sin-kàu choè chho͘--ê, liân-sio̍k 50 pán í-siōng, kú-kú chò chèng Tāi-ha̍k ê Kàu-kho-su. I ê sìn-gióng tok-si̍t, ha̍h-sek, ko-phok, sī chi̍t ê ún-kiān ê chin kun-chú. Eng-kok kap Hoat-kok ê kok-ông, kuí-nā pái beh chhiáⁿ i khì, chóng-sī i m̄, jêng-jiân toà tī Uí-thian-bé-lú-hí, kàu 1560 nî lī-khui sè-kan, chòng kap Lō͘-tek Má-teng ê bōng keh-piah. Hióng-siū 63 hoè (kap Lō͘-tek Má-teng pêⁿ-chē hoè).
3.Sū-eng-lí (Ulrich Zwingli) 1484-1531. Suī-se ê Chong-kàu kái-kek-ka. I khah bān Lō͘-tek Má-teng nn̄g-kò͘ goe̍h, 1484 chiaⁿ-goe̍h chhut-sì, tī A-lú-phú-suh soaⁿ-kha ê chi̍t-ê hiuⁿ-siā miâ Uí-toh-háu-suh. Seng-sêng ho͘nn3-ha̍k, chhong-bêng. Pi̍t-gia̍p Ú-ín-ná Tāi-ha̍k. 1506 nî siū àn-chhiú chò Gú-la̍t-su ê bo̍k-su, siū chhiáⁿ chò Chu-lí-hí Toā hoē-tn̂g ê soat-kàu-chiá, chhim-chhim gián-kiù Sèng-chheh kap Sîn-ha̍k. Ko-tiau Sin-iok só͘ chí-sī ê Ki-tok, Phêng-kek Lô-má kàu-hoē ê chhò͘-gō͘ kap hú-pāi, chhim-sìn Ki-tok sī uî-it ê Kiù-chú, Sèng-chheh sī choè-ko ê chí-chiam. Ló͘-le̍k ài beh hō͘ Suī-se thoat-chhut Lô-má kàu-hoē ê sok-pa̍k. Kàu-1531 nî 10 goe̍h 10 ji̍t, kèng-hōng Lô-má-kàu ê ta̍k koān, khí-peng lâi phah i só͘ toà Chú-lí-hí siâⁿ ê sî, i ióng-kám chhoā peng chhut-khì èng-chiàn, put-hēng chiàn-pāi, pún-sin tī tīn-tiong tīn-bông. Beh sí ê sî kóng, "In ē-thang thâi sí goá ê seng-khu, chóng-sī bē-thang thâi sí goá ê lêng-hûn." Hióng-siū 47 hoè.
4.Khap-lîm. (John Calvin). 1509-1564. I sī Chong-kàu kái-kek-ka, iā-sī uí-tāi ê Sîn-ha̍k-chiá. 1509 nî chhut-sì tī Hoat-kok ê No͘-ióng (lī Pa-lí tang-pak 70 eng-lí). 14 hoè chiū ji̍p Pa-lí Tāi-ha̍k. Khí-thâu àn-sǹg beh chò chong-kàu-ka, āu-lâi sim-chì piàn oāⁿ beh chò hoat-lu̍t-ka, chiū koh ji̍p nn̄g-keng tāi-ha̍k tha̍k hoat-lu̍t. Tī hit tiong-kan kap Sin-kàu ê lâng kau-poê, siū khó͘-khǹg gián-kiù Sèng-chheh. Kàu tò-tńg lâi Pa-lí chiū hut-jiân kái-sim, koat-ì chiâⁿ-chò Hok-im chú-gī-chiá. Tì-kàu siū khún-tio̍k, put-tek-í tio̍h thoat-chhut Pa-lí, chiū lī-khui Hoat-kok khì Suī-se, tiàm tī Ba-ji-luh oân-sêng i it-seng ê toā tù-chok, chiū-sī "Ki-tok-kàu kong-iàu". Hit tia̍p 26 hoè. āu-lâi chhian-soá lâi toà Ti-né-bah (Geneva), tī-hia choan-sim tù-chok, káng-ián kap bo̍k-hoē, chīn-la̍t tī kái-kek ê sū-gia̍p. I pí Lō͘-tek Má-teng khah ū cho͘-chit, ū tia̍t-sū ê lūn-lí, ū cho͘-chit ê Sîn-ha̍k-ka, tuì tī kò͘-sêng sin-kàu ê kàu-gī ū toā-toā ê kòng-hiàn. Te̍k-pia̍t tuì kàu-hoē ê Tián-lé chèng-tī chè-tō͘, kin-kù tī hok-im-tek lâi chè-tēng, chiâⁿ-chò kin-á-ji̍t lán Tiúⁿ-ló kàu-hoē ê ki-chhó͘.
Tī 1564 nî, chit ê uí-tāi ê kái-kek-ka, siū Chú kéng-tiàu lī-khui sè-kan, bô lâu bó͘, bô lâu kiáⁿ (saⁿ-ê kiáⁿ lóng chá sí), iā bô lâu tām-po̍h ê chîⁿ-châi (it-seng khiām phok chò chû-siān), chí-ū lâu bān-kó͘ put-hiu ê kái-kek sū-gia̍p kap hok-im-tek, Sin-kàu ê kàu-gī. Hióng-siū 54 hoè.
5.Ná-su (John Knox) 1505-1572. So͘-kek-lân ê Chong-kàu kái-kek-ka. 1505 nî chhut-sì, tī So͘-kek-lân ê Hat-léng-tun, 16 hoè ê sî ji̍p Gu-la-su-go Tāi-ha̍k, āu-lâi tha̍k Ò kó͘-sū-teng kap Je lom ê chheh siū in ê éng-hióng, chiām-chiām kheng-hiòng tī Sin-kàu. Tī 1544 nî, ū chi̍t-ê chhut-miâ ê lâng, Uí-siá-toh tī So͘-kek-lân kàu ta̍k só͘-chāi hó-táⁿ thoân Sin-kàu ê kàu-gī, i chin siū kám-tōng. Khó-sioh chit ê Uí-siá-toh tī keh-nî siū-lia̍h soà uī Chú sûn-kàu. Ná-su khoàⁿ tio̍h chit ê lâng sûn-kàu, koh khah siū kám-kek, chiū koat-sim beh kè-sio̍k i ê sū-gia̍p. Í-āu toà tī An-to-liu-su chhī chīn-la̍t soan-thoân Sin-kàu ê kàu-gī. Khó-sioh chit ê chhī tī 1547 nî siū Hoat kok peng kong-phoà, i chiū siū-lia̍h khì chò Hoat-kok chiàn-chûn ê lô͘-lē, 19 goe̍h ji̍t kú siū chin-chē chân-jím ê ge̍k-thāi. Kai-chài tit-tio̍h Eng-kok chèng-hú ê chiu-soân, tit-tio̍h tháu-pàng, chi̍t-sî-chūn toà tī Eng-kok. Kàu Î-oá ông sí, chiū lī-khui Eng-kok. 1554 nî 7 goe̍h kàu Jí-né-bah kìⁿ Khap-lîm, siū Khap-lîm ê khé-hoat put-siáu, 1559 nî chiū tò-tńg lâi So͘-kek-lân, chīn-la̍t tī chó͘-kok ê kái-kek sū-gia̍p. Bat tī Chú ê bīn-chêng piàⁿ-miā kî-tó kóng "Chiong So͘-kek-lân hō͘ goá, nā bô, hō͘ goá sí." Kám-siā Chú, keh-nî chiū-sī 1560 nî, hoat-lu̍t kong-pò͘ kái-kek-kàu chiâⁿ-chò kok-kàu, chē-chē nî ê ló͘-le̍k tuì án-ni kiàn-hāu. Kong-sêng bêng-chiū Siōng-tè chiū tī 1572 nî 11 goe̍h tiàu I ê lô͘-po̍k an-jiân kui thian. I ê bōng-pâi siá kóng, "Chāi-sè tiong boē bat kiaⁿ lâng ê bīn ê lâng tó tī-chia." Hióng-siū 67 hoè.
