Hiān-tāi Sìn-gióng Uí-jîn Pa-te̍k Kàu-siū kán-kài(1)
Lí Tiōng-ga̍k
1963.03.15 P.10-11
Nā kóng Pa-te̍k kàu-siū kiám-chhái bô siáⁿ lâng chai, chóng-sī nā kóng バルト(Barth) lâng kiám-chhái khah chai-iáⁿ.
Put-kò kóng chai-iáⁿ kiám-chhái sī lâng-miâ nā-tiāⁿ, nā sī kóng i ê seng-pêng ún-tàng khah chió lâng chai. Só͘-í beh kóng i ê su-sióng, sîn-ha̍k, kèng-koh-khah chió lâng chai. Chóng-sī kin-á-ji̍t tī sè-kài-chiūⁿ nā kóng tio̍h Ki-tok-kàu ê su-sióng-kài, sîn-ha̍k-kài, chiū boē ēng-tit bô kóng-khí i ê miâ. In-uī i tuì tī hiān-tāi ê sîn-ha̍k só͘ choè ê kòng-hiàn sī hui-siông toā, tī le̍k-sú-chiūⁿ ū lâng phoe-phêng kóng, chha-put-to kap kó͘-tāi ê Ò-kó͘-sū-teng, tiong sè-kí ê Thian-chú-kàu ê toā sîn-ha̍k-ka To-má A-kui-ná, chong-kàu kái-kek sî-tāi ê Ka-ní-bûn, pîⁿ-pîⁿ uí-tāi ê sîn-ha̍k-chiá. Cháiⁿ-iūⁿ thái án-ni kóng, chū-jiân án-ni kóng sī khak-si̍t á-sī bô, tio̍h tán-hāu kàu āu-tāi ê lâng lâi gí-goàn, chóng-sī oē án-ni siū lâng chheng-chàn, kî-tiong chū-jiân ū choē-choē iân-kò͘, chiū-tiong chi̍t hāng, chiū-sī i ū tù-chok chi̍t phō Kàu-hoē kàu-gī-ha̍k hui-siông chhut-miâ. Chit phō chóng-kiōng sī ū 5 koàn, muí koàn lóng ū koh hun kuí-nā pún. che sī chū 1932 nî khai-sí tù-chok ê, kàu kū-nî chiah hoat-hêng kàu tē 4 koàn tē 4 hun chheh, só͘ siá ê le\oē-iông chū-jiân sī chin chhim koh siông-sè ê cheh, í-goā nā lūn kóng i ê tù-chok sī hui-siông choē, put-kò choè chá koh sī choè ū éng-hióng-la̍t ê, chiū-sī tē-it chhù Sè-kài tāi-chiàn āu 1919 nî só͘ tù ê " Lô-má jîn-su ê chù-kái." Chit pún chheh chhut-hiān liáu-āu, ū hō͘ sè-kài ê sìn-gióng su-sióng-kài siū-tio̍h chin toā ê éng-hióng, iû-kî-sī tī kè-khì kui pah nî kú ê tiong-kan, sè-kài-chiūⁿ só͘ teh gī-lūn ê kàu-lí hong-bīn ê khoàⁿ-hoat, tuì i chit pún chheh chhut-hiān liáu-āu ū siū toā kái-piàn.
In-uī kè-khì ê só͘ teh siūⁿ ê hong-hoat, khah toā pō͘-hun thang kóng sī ēng lâng ê chai-bat kap kám-chêng lâi teh koé-seh, lâi teh thé-giām Siōng-tè ê chûn-chāi, í-ki̍p Siōng-tè kap lâng ê koan-hē. chóng-sī Pa-te̍k ê tù-chok ū hui-siông ló͘-le̍k beh khak-li̍p Siōng-tè ê chú-koân, hō͘ lâng chai-iáⁿ lâng ê chai-bat, kám-chêng kap lêng-le̍k sī tī choē-ok kap ù-oè ê lāi-bīn, boē thang khì chhē-chhut Siōng-tè, khì jīn-bat thé-giām I ê chûn-chāi kap kiù-un. To̍k-to̍k sī Siōng-tè ēng I thiàⁿ ê khé-sī teh thoè lâng khui lō͘ ê. che chū-jiân sī Sèng-keng ê kun-pún to-lí, kóng khí-lâi bô sím-mi̍h hi-kî, chóng-sī tī kè-khì kú-kú ê tiong-kan chhin-chhiūⁿ kiông-tiau boē tio̍h, tì-kàu Ki-tok-kàu chhin-chhiūⁿ chám-jiân si̍t-lo̍h ki-hoē thang piáu-iông Sèng-keng ê ki-pún chin-lí. Kàu tī Pa-te̍k kàu-siū chit pún Lô-má su chhut-hiān liáu-āu, hō͘ sè-kài ê Ki-tok-kàu su-siúⁿ-kài put-chí chhíⁿ-gō͘ kè-khì bô kàu-gia̍h ê só͘-chāi. In-uī chit pún chheh só͘ káng-lūn ê te̍k-sek, chin-choē sī lâng só͘ m̄-bat siūⁿ-tio̍h ê, jî-chhiáⁿ tuì kè-khì ê chhò-gō͘ kap bô kàu-gia̍h ê só͘-chāi, put-chí chhut-la̍t phoe-phêng, chí-chèng, tuì pún-sin só͘ ài chí-bêng ê tiám hui-siông chek-ke̍k, iû-kî-sī chit pún "Lô-má chù-kái" sī tī tē-it chhù Sè-kài tāi-chiàn āu chhut-pán ê, tuì tī hit chhù tāi-chiàn si̍t-chāi po̍k-lō͘ jîn-luī ê chhò-gō͘ kap choē-koà, boē bián-tit hō͘ lâng ná kám-kak jîn-luī ê pún-sèng kap lêng-le̍k sī lī-khui Siōng-tè hn̄g-hn̄g. Hit pún chheh put-chí ū hoán-èng chit khoán ê khoàⁿ-hoat, só͘-í liâm-piⁿ siū lâng toā chù-ba̍k, tāi-seng tī Tek-kok, āu-lâi kàu tī sè-kài ê Sîn-ha̍k-kài kap it-poaⁿ su-sióng-kài lóng put-chí siū iô-tāng.
Í-goā koan-hē i só͘ tù ê chheh, tuì sè-kài ê éng-hióng chū-jiân sī chin toā. Chhin-chhiūⁿ choè toā phō ê "Kàu-hoē Kàu-gī-ha̍k," chū tī 1932 nî chiū khai-sí chhut-pán, liáu-āu keng-kè tē 2 chhù Sè-kài tāi-chiàn siū koáⁿ-tio̍k, bô thang toà Tek-kok, tńg-khì Suī-se kok i ê kò͘-hiong ê Sîn-ha̍k-īⁿ choè kàu-siū, liáu-āu chi̍t hong-bīn chham-ka tī hoán-tuì Hi-thek-lia̍p (ヒトラー) ê ūn-tōng kap chiàn-cheng, iā sī it-ti̍t kè-sio̍k kàu hiān-sî iáu-bē chiâu chhut-pán. chit phō toā tù-chok, chū-jiân sī koh khah oē thang pang-chān lâng bêng-pe̍k Sèng-keng ê chin-lí, hō͘ sè-kài kìⁿ ū koan-sim tī Ki-tok-kàu ê chin-lí ê lâng koh-khah thang khim-gióng i ê uí-tāi.
Taⁿ lán tī chia bô kàu-gia̍h só͘-chāi thang káng-lūn i ê ha̍k-soat, kiaⁿ-liáu liân tī Sîn-ha̍k-īⁿ choân-kang siū chō-chiū ê ha̍k-chiá iā oh-tit choân-pō͘ ha̍k-si̍p. Tī chia sī ài chiong i ê seng-pêng kuí-hāng chhut-miâ ê sū-chek siāu-kài hō͘ tāi-ke chai-iáⁿ.
Pa-te̍k kàu-siū hiān-sî nā sǹg lán ê nî-hè sī 77 hè, sī 1886 nî chhut-sì tī Suī-se kok ê bo̍k-su ê ke, lāu-pē iā sī choè kàu-siū, kà Sin-iok Sîn-ha̍k. i iā ū nn̄g hian-tī, chi̍t ê kiò-choè Pí-tek, choè sîn-ha̍k ê kàu-siū, chi̍t ê choè tiat-ha̍k ê kàu-siū, koh hiān-sî i iā ū chi̍t ê kiáⁿ tī Bí-kok Chi-ka-ko Sîn-ha̍k īⁿ choè Sin-iok-ha̍k ê kàu-siū, iáu chi̍t ê tī ìn-nî ê Sin-ha̍k-īⁿ choè Kū-iok ê kàu-siū. Thang kóng sī chi̍t ê sîn-ha̍k kàu-siū ê sè-ka. I só͘ sio̍k ê kàu-hoē sī Kái-kek Kàu-hoē, chiū-sī kap Tiúⁿ-ló Kàu-hoē siāng hē-tóng, pîⁿ-pîⁿ sī sìn-hōng Tiúⁿ-ló Kàu-hoē ê khai-siat-chiá Ka-ní-bûn ê sìn-gióng, iû-kî-sī Pa-te̍k kàu-siū ê sió-tī Pí-tek Phok-sū sī choan-kong Ka-ní-bûn ê ha̍k-chiá.(Thāi-sio̍k)
