It-poaⁿ kho-ha̍k ê siông-sek

(一般科學之常識)

 Hiān-sî sè-kan ê bûn-bêng chìn-pō͘, choē-choē sī oá-khò kho-ha̍k ê khuì-la̍t.  Ū lâng án-ni teh kóng "KOK-KA OĒ THANG TUÌ I Hoà-ha̍k kang-gia̍p (化學工業) ū hoat-ta̍t á-sī bô lâi chai hit kok ê bûn-bêng thêng-tō͘ kàu tó-uī."

Só͘-í lán lâng tiàm chit sè-kan seng-oa̍h kap hoà-ha̍k ê koan-hē, ná-kú sī ná-toā; goá in-uī lán ê pò-choá iú-hān (紙面有限), boē thang chiong it-poaⁿ kho-ha̍k kóng kàu ke̍k siông-sè, tāi-lio̍k beh kóng khí kūn-tāi hoà-ha̍k bûn-bêng (近代化學文明) ê it-poaⁿ kap èng-iōng hoà-ha̍k ê kiat-kó sī sím-mi̍h khoán, só͘-í kiám-chhái tī chia só͘ kóng ê boē thang choè kang-gia̍p choan-bûn ka (工業專門家) ê chham-khó m̄-kú nā oē pang-chān hō͘ khoàⁿ pò ê hiaⁿ-chí tit-tio̍h kho-ha̍k phó͘-thong ê tì-sek, kap kūn-tāi hoà-ha̍k ê sêng-kong chiū-sī goá ê sim só͘ goān.

Kó͘-chá choē-choē hâng mi̍h, chhin-chhiūⁿ lán siông-siông teh chia̍h ê soa-thn̂g (砂糟（糖）) sī tio̍h tuì seng-bu̍t-thé (生物體) lâi tit-tio̍h, á-sī chhin-chhiūⁿ lām-sek ê ní-liāu (青藍: lndigo-blue) chá lóng sī tuì chhân-chhiⁿ-á hit khoán thian-jiân si̍t-bu̍t lâi choè-ê, chóng-sī hiān-sî ēng hoà-ha̍k ê io̍h-phín lâi kap (合) iā oē choè tit, á-sī chhin-chhiūⁿ teh choè chi-ku-lat (Chocolate) teh ēng hit khoán バニリン (Vanillin) phang-liāu, chá sī tuì thian-jiân si̍t-bu̍t Vani-lla ê chí (實) lâi choè ê.  chóng-sī kàu A. C. 1874 nî Tiemaⁿ gián-kiù tuì teng-huiⁿ-iû (丁香油) kap pa̍t-hāng io̍h lâi kap iā oē choè tit.

Kî-thaⁿ kuí-nā chheng khoán ê hok-cha̍p ê hoà-ha̍k mi̍h iā oē ēng jîn-kang ha̍p-sêng (人工合成), só͘-í muí-nî ū ke-thiⁿ chin choē sin ê hoat-bêng.

Chóng-sī chiah ê mi̍h m̄-bián lâng choè, chū-jiân si̍t-biu̍t (自然植物) kā lán choè piān-piān, lâng sī kan-ta teh o̍h chū-jiân, khiok bô sím-mi̍h thang khoa-kháu ê só͘-chāi.  M̄-kú kî-tiong ū chin iàu-kín ê mi̍h chū-jiân kài só͘ chhut sī chin chió, só͘-í kè-chîⁿ iā ke̍k kuì, lán nā oē èng-iōng hoà-ha̍k ê tì-sek, m̄ bián thèng-hāu chū-jiân bān-bān-á seⁿ, ēng jîn-kang khah kín choè; iā choè tit khah choē, chiū chū-jiân oē khah sio̍k, hō͘ it-poaⁿ ê lâng khah oē si̍t-iōng, chhin-chhiūⁿ choè kūn hoà-ha̍k chiá ū hoat-bêng chi̍t khoán put-chí hó ēng koh tiōng-iàu ê chí-huih io̍h (止血藥) chit hāng mi̍h tī tōng-bu̍t ê io-chí (腎臟) sī kan-ta ū chi̍t tiám-á nā-tiāⁿ.  Nā beh tuì io-chí the̍h chi̍t khoán mi̍h kàu oē thang choè chí-huih ê lō͘-ēng, tio̍h thâi hui-siông chē ê tōng-bu̍t chiah ū kàu-gia̍h.  Ka-chài choè-kūn hoà-ha̍k-chiá oē ēng chin kán-tan ê mi̍h (簡單物質) lâi choè chhut chit khoán kuì-khì ê io̍h, só͘-í hō͘ lán lâng ke chin lī-piān chin keng-chè.

Koh-chài hoà-ha̍k chiá m̄-sī kan-ta teh gián-kiù o̍h choè thian-jiân ê mi̍h nā-tiāⁿ.  (天然模倣) Koh chìn chi̍t-pō͘ sī oē chò chhut chū-jiân kài só͘ bô͘ ê mi̍h chhin-chhiūⁿ chiàu lán só͘ chai, ēng thô͘-thoàⁿ (石炭) kek oá-su (瓦斯) ê sî, m̄-nā oē tit-tio̍h oá-su kap se̍k-thoàⁿ (Cokes: (骸炭) siāng-sî iā oē tit-tio̍h tám-má-ka (Coal tar) chit ê tám-má-ka sī o͘-o͘, chhàu-chhàu liâm thi-thi ê mi̍h, í-chêng lâng lia̍h che choè bô lō͘-ēng koh huì-khì ê mi̍h, in-uī bô tè thang kiat-ka̍k, chóng-sī tuì hoà-ha̍k ê gián-kiù, hiān-sî tuì tám-má-ka oē tit-tio̍h nn̄g-chheng goā khoán ê ní-liāu chhin-chhiūⁿ Anilin (アニリン) á-sī Azo (アゾ) sek-liāu téng-téng, iā oē thang tit-tio̍h siau-to̍k io̍h chhin-chhiūⁿ chio̍h-thoàⁿ-sng (石炭酸) tû thâng io̍h ナフタリン (Naphthalene) phó͘-thong kóng chhàu-oân, á-sī chióng-chióng ê phang-liāu, á-sī T. N. T. (Tri-Nitro-Tohuen) chit khoán chhut-miâ ê phok-hoat-io̍h (爆發藥).

Koh-chài chit khoán hoà-ha̍k chiá oē ēng khong-tiong ê chit-sò͘ (空中窒素) ēng tiān-khì ê chok-iōng (電氣作用) hō͘ i pìⁿ-choè si̍t-bu̍t ê puî-liāu, hō͘ it-poaⁿ ê chèng-choh khah hó siu-sêng, só͘-í boē bián-tit hō͘ lán tio̍h siūⁿ hoà-ha̍k kap lán jîn-seng si̍t-chāi ū put-khó hun-lī bi̍t-chiap ê koan-hē (不可分離密接關係) iā hō͘ lán thang chai Siōng-tè siúⁿ-sù sè-kan lâng, ū tì-sek thang kan-chiap (間接) chhòng-chō mi̍h thang lī-ek sè-kan.

Taⁿ goá siūⁿ beh chiong lán muí-ji̍t seng-oa̍h teh ēng khah iàu-kín ê bu̍t-chit ê sèng-chit, kap chè-chō-hoat tāi-lio̍k soat-bêng, khah chhim-tîm ê bu̍t-lí-tek hoà-ha̍k ê lí-lūn (物理的化學理論) á-sī hoà-ha̍k ê hong-thêng-sek (方程式), bô kì-chài in-uī kiaⁿ-liáu ū lâng khoàⁿ liáu khah bô chhù-bī, hoán-tńg khah bô lī-ek.

Lūn lán Tâi-oân ê Hoà-ha̍k kang-gia̍p ê chōng-hóng, pí Loē-tē kap goā-kok, lán Tâi-oân sī iáu chin iù-tī (幼稚), tû-khí nn̄g saⁿ khoán te̍k-chióng (特種) ê kang-gia̍p, chhin-chhiūⁿ chè-thn̂g, chè-chō chiuⁿ-ló í-goā, it-poaⁿ ê kang-gia̍p-tek ki-su̍t (工業的技術) iáu chin khiàm.  Sui-jiân goân-liāu thang kóng sī chin chhiong-chiok, iáu-kú m̄ chai thang lī-iōng--i ê mi̍h iáu choē.

Phah-sǹg chèng-hú í-ki̍p bîn-kan iú-sek-chiá (有識者), chiong-lâi ún-tàng oē ná gâu chim-chiok tiau-cha, lī-iōng Tâi-oân thian-jiân ê un-huī (天惠) Kó͘-bú chit hong-biān, ǹg-bāng oē hō͘ Tâi-oân pìⁿ khah seng-sán tek (生產的台灣), chiū lán Tâi-oân it-poaⁿ ê peh-sèⁿ ún-tàng oē khah hó keng-kè.

Taⁿ liáu-āu nā bô te̍k-pia̍t ē chó͘-tòng muí-hō goá chiah chiong tī Tâi-oân goá só͘ thiaⁿ-kìⁿ só͘ khoàⁿ-kìⁿ ê Hoà-ha̍k kang-gia̍p phín (化學工業品) ê sèng-chōng kap chè-chō hoat siāu-kài kuí-nā hāng hō͘ tāi-ke chai.