Sè-kài cha̍p-jī Uí-jîn lūn
Sî-tāi piàn-chhian chiū su-siúⁿ í-ki̍p ta̍k-hāng lóng tè i piàn-oāⁿ. Só͘-í lūn tuì Uí-jîn ê su-siúⁿ phiau-chún iā lóng piàn-khoán. Taⁿ tī chia só͘ beh kài-siāu uí-jîn ê sū sī tuì cha̍p-chì e̍k chhut ê. Chiū-sī teh lūn hiān-kim it-poaⁿ ê chheng-liân ha̍k-seng tuì uí-jîn ê koan-liām sím-mi̍h khoán. Phì-jū chá-sî ài saⁿ-thâi ê sî-tāi ta̍k lâng lóng ēng bú-chiòng chhin-chhiūⁿ Ná-phô-lûn, á-sī A-le̍k-san-tāi téng-téng choè uí-jîn. Chóng-sī su-siúⁿ ê piàn-chhian chin kín, hiān-sî chiū m̄-sī án-ni; taⁿ chhiáⁿ lâi khoàⁿ: -Chit ê būn-toê sī Bí-kok chiàn-cheng Hông-siōng kok-bîn uí-oân-hoē tuì choân-sè-kài tāi-ha̍k-seng the̍h chhut uí-jîn tâu-phiò kèng-cheng ê lūn-bûn hoat-piáu. Si̍t-chāi ū lâi èng-bō͘ ê kok ū saⁿ-cha̍p ê í-siōng. Chóng-sī lūn koan-hē soán-te̍k uí-jîn ê sū ū saⁿ-hāng iàu-kín ê tiâu-kiāⁿ, chiū-sī beh tâu-phiò uí-jîn-lūn ê lâng só͘ tio̍h chai-iáⁿ ê ū saⁿ tiâu-kiāⁿ: -(1) Tio̍h soán hit-khoán phín-sèng ko-kiat ê. (2) uī-tio̍h chèng-gī m̄ kiaⁿ sí, koh tio̍h ài ū hoat-hui hi-seng ê cheng-sîn hit-khoán lâng. (3) Koh tio̍h hit-khoán kòng-hiàn tī jîn-tō ū sêng-kong kiàn-siat sū-gia̍p ê chiah oē ēng-tit. Put-kò chong-kàu ê kàu-chó͘ á-sī tuì chong-kàu hong-bīn só͘ khoàⁿ ê uí-jîn kap hiān-sî iáu, teh oa̍h ê lâng bô chāi-lāi. Taⁿ chiàu in só͘ hoat-piáu ê sūn-sū lâi soat-bêng tī ē-toé: - (1) Lo͘is Pastew (1822-1895). Chit ê lâng sī Hoat-kok ê hoà-ha̍k-chiá. Ū lâng teh phoe-phêng kóng tuì i ê chhiú só͘ chín-kiù ê oa̍h-miā pí Ná-pho-lûn tī chiàn-cheng só͘ thâi sí ê oa̍h-miā ū kuí-nā pē khah chē". I uī-tio̍h kho-ha̍k ê chìn-pō͘ boē kì-tit chia̍h boē kì-tit khùn, ia̍h ū hoat-kiàn tio̍h kó͘-kim ê ha̍k-chiá só͘ bē bat hoat-kiàn tio̍h ê mi̍h. Si̍t-chāi lūn kàu lán āu-tāi ê lâng tio̍h toā-toā kā i kám-siā chiah oē ēng-tit. Taⁿ i só͘ hoat-kiàn ê sī sím-mi̍h? Chiū-sī lūn mi̍h ê hoat-kàⁿ m̄-sī kan-ta tuì hoà-ha̍k ê piàn-hoà nā-tiāⁿ, si̍t-chāi sī tī hit só͘-chāi iáu ū siⁿ-chhut choē-choē soè-khún ê in-toaⁿ. Taⁿ chit ê soè-khún-ha̍k (bacteriology) chiū-sī tuì i ê ha̍k-soat lâi siⁿ-khí ê. I hoat-kiàn tio̍h káu ê chek-chhé-tiong ū soè-khún ia̍h kā I the̍h chhut lâi i-tī khióng-suí-pīⁿ koh ū sêng-kong. Koh chhin-chhiūⁿ gû-lin ê sat-khún-hoat ia̍h sī i tuì ha̍k-lí lâi sêng-kong ê,
(2). Abraham Lincoln (Lîm khéng Tāi-thóng-léng). In-uī jîn-tō ê in-toaⁿ tú-tio̍h boē sǹg-tit ê chhíⁿ-chhám, kan-khó͘ kap chhì-liān ê sī Lîm Khéng. I sī chá-tāi Bí-kok ê tāi-thóng-léng ê chi̍t ê. Tī chng ni̍h chhut-sì ia̍h sī tī chng-ni̍h toā-hàn, chiâu-chn̂g sī chhin-chhiūⁿ chng-ni̍h lâng ê phoh(誤植phò)-si̍t, chóng-sī i sī pêng-hô kap chèng-gī ê ióng-sū. I ê seng-gâi sí-chiong lóng ū ta̍t chiâⁿ i ê lí-sióng. Sui-bóng tú-tio̍h sit-chì á-sī hoân-ló ê sî ia̍h sī tuì lâng ê bīn-chêng m̄-bat hián-chhut bô chhiò-bīn ê só͘-chāi. Chóng-sī iáu-kú tī hit ê sî-chūn put-sî to ke-thiⁿ pún-sin ê ióng-khì lâi chìn-hêng i ê choè-chiong ê lí-sióng kap bo̍k-tek. Lūn i ê chit-sò͘ kán-īⁿ ê seng-oa̍h bô lâng oē kap i pí-tit. I tī kûn(誤植kūn)-chiòng ê tiong-kan tì-ì ài hō͘ lâng o-ló, chi̍t-pō͘ kín-sīn giâm-siok tuì pêng-hô ê lō͘ lâi kiâⁿ, só͘-í chhin-chhiūⁿ i chit khoán ê lâng chiah sī chiàⁿ uí-jîn. I uī-tio̍h ài tit-tio̍h chi̍t-pún ê phoà-chheh, koāⁿ lâu moá-bīn chhut-la̍t choè kang ê chèng-ti̍t lâng.
Koh siông-siông pó-hō͘ khoàⁿ-kò͘ koáⁿ-hū ko͘-jî, ia̍h gâu sià-bián lâng, só͘-í put-sî tī chèng-lâng ê thâu-khak lāi lóng ū tuì i tit-tio̍h chi̍t-chéng ê un-hô ê lêng-kám. Koh-chài hō͘ Bí-kok lâng ū thoân-kiat ê la̍t kap kú-tn̂g uī-tio̍h pêng-hô lâi hi-seng i pún-sin. Sui-bóng i í-keng kè-sin, m̄-kú tāi-tāi teh chí-tō Bí-kok lâng. Nā ū kàu tī i ê kì-liām-pi ê sin-piⁿ ê lâng lóng oē kám-kak tio̍h tháu-pàng ê hoaⁿ-hí, só͘-í ta̍k lâng hoaⁿ-hí kàu lâu ba̍k-sái. Í-chêng sī lâm-pak tāi-ke saⁿ oàn-hūn, taⁿ sī tāi-ke ēng thiàⁿ kap pêng-hô lâi saⁿ kiat-liân hō͘ kok-thó͘ oē thóng-it. Só͘-í bô lūn pîn-chiān, hù-kuì, sī-toā sī-soè, pêng-iú á-sī tuì-te̍k, pe̍h-bīn á-sī o͘-bīn lóng-chóng ēng tâng-it ê sim teh o-ló i, kám-siā i, kap teh siàu-liām i bô soah. Lūn i ê kòng-hiàn tī kok-ka, siā-hoē kap jîn-luī ê toā kong-lô m̄-sī kan-ta ēng chhuì lâi thoân, á-sī ēng pit lâi siá chiū oē liáu ê.
(3) Christopher Columbus (1446-1506). Kho-lûn-pò͘ sī Í-tāi-lī ê lâng. I sī khai-hoat bûn-hoà ê sin oa̍h-miā ê lâng, i kiàn-siat le̍k-sú-siōng choè hián-tù ê toā sū-gia̍p, bô lūn sím-mi̍h sî-tāi ê lâng to lóng ū sêng-jīn i ê kong-chek. Lán nā koh siūⁿ kàu hit sî-tāi it-poaⁿ lâng ê bê-sìn(誤植sin) kap choân-jiân bô tē-lí-ha̍k ê tì-sek, chiū it-hoat hō͘ lán oē kám-tio̍h i só͘ choè ê sū-gia̍p koh khah uí-tāi. Kho-lūn-pò͘ hoán-tuì tng-sî it-poaⁿ ê só͘ sìn, koat-sim beh hoat-kiàn thàu kàu ìn-tō͘ ê sin-phâng-lō͘, i ū hián-chhut i ê ióng-khì kap thian-châi, só͘-í āu-lâi ū toā sêng-kong. I pún-sin khiok m̄ chai-iáⁿ i só͘ hoat-kiàn chin ê kè-ta̍t, sui-bóng sī án-ni mā boē kiám-chió i ê uí-tāi. I m̄ nā kiàn-siat tē-lí-ha̍k ê tì-sek nā-tiāⁿ, koh-chài choè choē-choē thàm-hiám-ka ê sian-khu-chiá. Sè-kài ê le̍k-sú-siōng chhim-chhim éng-hióng tio̍h î-bîn khì Se-iûⁿ bô soah ê goân-tōng-la̍t bô m̄-sī uī-tio̍h i ê in-toaⁿ. I ū táⁿ-phoà khòng-hái ê bê-sìn kap kiaⁿ-hiâⁿ, koh-chài toā-toā chióng-lē khòng-hái, só͘-í kin-ná-ji̍t kok-kok chiah tāi-ke oē ná chiap-kūn. I hit-sî khiok bô chū-kak kàu án-ni chóng-sī sè-kài uī-tio̍h i í-keng tāi-ke tio̍h koh khah kiat-ha̍p ê sî-tāi kàu lah.
(4). George Washington (1732-1799). Lūn Hoa-sēng-tùn hoaⁿ-hí pàng-sak it-chhè, chiū-sī bô ài tiàm tī Eng-kok ê Hông-kiong-lāi tit koân ê tē-uī. Koh sui-bóng keng-chè-chiūⁿ ê sêng-kong kap ka-têng seng-oa̍h ê an-lo̍k i lóng bô ài, kan-ta hoaⁿ-hí kéng chi̍t-tiâu chū-iû kiàn-siat ê iáu m̄-bat keng-giām ê sim-lō͘. Sui-bóng i ê tuì-te̍k to soà o-ló kóng Hoa-sēng-tùn sī kek-bēng chhiau-kûn ê uí-jîn. Tī chiàn-tiûⁿ ê sî bô chi̍t-su̍t-á ê kiaⁿ-hiâⁿ, hi-seng ka-kī, mō͘(誤植mô͘)-hiám sìⁿ-miā, put-sî to pâi tī tē-it thâu-chêng lâi kó͘-chhui choân-kun. I ê tō-tek chin koân. Lūn i tuì chit-bīn lâi khoàⁿ sī chin giâm-hat ê lâng, chóng-sī lūn-kàu i ê chhin-chhiat sī hō͘ kun-tuī choân-pō͘ só͘ chun-kèng ê. Teh liāu-lí kok-chèng ê sî, bô lūn choè kē-uī ê jīn-bū i to hoaⁿ-hí choè, só͘-í i ê uí-tāi kàu án-ni. Koh-chài put-chí ū tiāⁿ-tio̍h kap hō͘ lâng chun-kèng ui-hêng ê bīn-māu. I sī choè chho͘-tāi kok-bîn ê chí-hui-chiá. Tī Hiàn-hoat chè-tēng hoē-gī ê sî, Chiū kap Liân-pang chèng-hú tāi-ke beh phoà-li̍h ê sî, uī-tio̍h i ê gâu chiu-soân só͘-í chiah hō͘ nn̄g-pêng tuì hun-loān kok lâi saⁿ hia̍p-hô. Koh lūn Bí-kok goā-kau hong-chiam ia̍h sī chiàu i só͘ chí-tō ê hoat-tō͘ lâi chiâⁿ-ê. Hoa-sēng-tùn si̍t-chāi sī uí-tāi ê Bí-kok lâng. In-uī i tuì ka-kī só͘ phāu-hū chì-ko ê tō-tek phiau-chún, chiong ka-kī só͘ ū it-chhè lâi choè hi-seng, koh lūn kàu uī-tio̍h Bí-kok thong le̍k-sú tiong i só͘ sêng-kong ê kiàn-siat-tek sū-gia̍p pí pa̍t-lâng khah choē. I hō͘ kok-ka tit-tio̍h to̍k-li̍p, koh tng Liân-pang chèng-hú teh kè-oē sin hong-chiam guî-hiám ê sî i gâu chí-tō in, hō͘ in tit-tio̍h an-choân ê lō͘ thang kiâⁿ.
(5). Benjamin Franklin (1706-1790). Lūn Piān-ngá-bín Hu̍t-lān-khek-lêng ê sèng-chit chió-chió lâng ū. I oē hō͘ kò-sèng ê lâng hāng-ho̍k, koh uī-tio̍h Bí-kok kap jîn-tō ê in-toaⁿ ū toā-toā kòng-hiàn tio̍h, só͘-í i hō͘ lâng kā i pâi-lia̍t tī Sè-kài uí-jîn ê tuī-ngó͘ sī lí só͘ tong-jiân. Tī Kho-ha̍k-kài lūn i só͘ hoat-bêng kap hoat-kiàn ia̍h sī boē-sǹg-tit, koh choè éng-oán ê kì-liām sū-gia̍p i ū chhòng-siat "Pen Tāi-ha̍k" kap kong-chiòng ê tô͘-su-koán ê chè-tō͘. Koh tī Bí-kok to̍k-li̍p soan-giân kap hiàn-hoat ê chhiam-miâ chiá ê tiong-kan Hoat-lân khu-lîm ê miâ te̍k(誤植tek)-pia̍t siá khah ū la̍t. Choè hô-pêng ê sú-chiá bô lâng oē iâⁿ--i. Eng-kok kap Bí-kok toā kau-chiàn ê guî-hiám ia̍h, sī uī-tio̍h i éng-oán lâi siau bô khì. Koh uī-tio̍h beh kap Hoat-kok chhin-siān ê in-toaⁿ, tī kú-kú ê tiong-kan chin chhut-la̍t, kàu lāu mā iáu sī uī-tio̍h chit-chân sū chhut-la̍t bô ià-siān. I koh-chài uī-tio̍h beh hō͘ Bí-kok tit-tio̍h chū-iû ê in-toaⁿ só͘ kòng-hiàn ia̍h chin-chē. Lâng chheng choè "to-hong-bīn ê Hoat-lân khu-lîm". I si̍t-chāi sī ài-kok-chiá, chèng-tī-ka, goā-kau-ka, bûn-jī ê chok-chiá, kap kho-ha̍k-chiá. Nā siông-sè siūⁿ bô lâng ū i hiah nih choē khoán ê thian-châi. I ê toā bo̍k-tek sī hōng-sū, tuì chit ê bo̍k-tek i ū sêng-kong. In-uī i ê choân-seng-oa̍h chiū-sī oân-choân iú-iōng ê jîn-seng.
(6). Woodrow witson (1856-1924). Ui-ní-sùn sī Bí-kok só͘ ū le̍k-tāi ê Tâi-thóng-léng tiong choè tē-it lí-sióng-ka kap hiàn-sin-tek chham tiong-si̍t ê lâng. I choè sè-kài chèng-kio̍k ê chí-tō-chiá, sī hō͘ choân sè-kài ê lâng só͘ sêng-jîn ê, kap hō͘ lóng-chóng ê jîn-luī só͘ chông-pài. I si̍t-chāi uī-tio̍h choân sè-kài jîn-luī ê hēng-hok lâi hi-seng chhut-la̍t kàu sí. I uī-tio̍h beh chhòng-siat chit ê ki-koan lâi pó-chhî éng-oán ê pêng-hô, chiū-sī thang chiàu hit ê pí kim, thih khah kian-kò͘ ê kok-chè hia̍p-iok éng-oán lâi pān chiàn-cheng choè uî(誤植uī)-hoat ê in-toaⁿ, bô mî bô ji̍t ê tio̍h-boâ. Kàu i ê lí-sióng nā si̍t-hiān hit sî, phah-sǹg tek-khak oē hō͘ lâng o-ló kóng: pí chhut-miâ ê goā-kho-chhiú-su̍t, á-sī hó ê io̍h kiù lâng ê oa̍h-miā khah choē, koh pí bô lūn sím-mi̍h khah hó ê mô͘-chuì-che ê tû-khì jîn-luī ê thòng-khó͘ iáu khah iâⁿ bān-pah-pē. Lūn i tuì pún-sin ê gī-bū ê chīn-tiong si̍t-chāi hō͘ lâng oē kiaⁿ-tio̍h. I só͘ siūⁿ ê sū siông-siông lóng chù-ì tī jîn-luī, ài hō͘ choân jîn-luī tit-tio̍h hok-khì, che sī i chiâu-chn̂g ê sim-goān. Lūn kàu ka-kī ê lī-hāi koan-hē choân-jiân lóng bô iàu-kín. I hoat-kiàn tio̍h chi̍t-tiâu oē lī-ek choân sè-kài ê sin-lō͘, só͘-í uī-tio̍h beh hō͘ i ū kong-hāu, chīn-sim chīn-la̍t tuì hit hong-bīn lâi hi-seng i ê kiān-khong kap sìⁿ-miā. Lūn i ko-kiat ê phín-sèng kap uī-tio̍h beh ta̍t-chiâⁿ ka-kī só͘ tui-kiû(誤植kiū) ê bo̍k-tek lóng bô iàu-kín ka-kī hit ê hi-seng kap uī-tio̍h beh kiàn-siat sè-kài éng-oán pêng-hô ê kian-kò͘ ki-chhó͘, lūn tuì i só͘ kòng-hiàn chiah ê sū, sè-kài ê lâng koat-toàn bô boē kì-tit i ê un, kap éng-oán teh kám-siā i. Taⁿ chiàu i só͘ lâu ê ki-koan bô lūn kok-ka á-sī bîn-cho̍k tuì chit-tia̍p liáu-āu tek-khak oē koh siⁿ-khí khah kian-kò͘ kap khah toā ê saⁿ-thiàⁿ chiah tio̍h. (7). Florence Nightingale (1820-1910). Ná-teng-kek-ní lú-sú tī le̍k-sú-siōng choè tē-it thang chù-ba̍k ê jîn-bu̍t. Siat-sú i nā sī kam-goān choè Lûn-tun siā-kau-kài ê hū-jîn, tiāⁿ-tio̍h oē hō͘ lâng chheng i choè siā-kau-kài ê lú-ông. Chóng-sī Lú-sú lūn ka-kī ê khoài-lo̍k, kiat-hun, kap siā-kau seng-oa̍h i khoàⁿ choè tîn-ai. Kan-ta ài khoàⁿ-kò͘ sàn-hiong ū pēⁿ ê lâng nā-tiāⁿ, ài beh an-uì kan-khó͘ lâng lâi hiàn i chi̍t-sin. Tī Kū-lí-bí-a chiàn-cheng ê sî. i tī Lûn-tun thiaⁿ-kìⁿ kóng tio̍h siong ê Eng-kok peng-teng ê kan-khó͘, Lú-sú suî-sî chì-goān beh choè khàn-hō͘-hū, chiong pīⁿ-īⁿ ê châi-liāu tún chi̍t chûn chài, kap saⁿ-cha̍p-chhit ê tông-chì ê pêng-iú choè tīn suî-sî hiòng Kun-sū-tàn-teng chhī-goā ê chi̍t só͘-chāi kín chhut-hoat, tī hia Lú-sú hián-chhut pa̍t-lâng chió-chió ū ê cho͘-chit lêng-le̍k kap ióng-kám, koh i só͘ chi-phoè ê pīⁿ-īⁿ ū kiù kuí-nā chheng ê oa̍h-miā. I ê thoa-boâ sī thiàⁿ ê piáu-hiān, i ê seng-oa̍h sī hōng-sū kàu lō͘-bé, i só͘ kiâⁿ ê só͘-chāi sī jîn-luī-ài ê lō͘. uī-tio̍h sè-kài hēng-hok ê in-toaⁿ i ū thiat-té-tek ê kòng-hiàn. Tuì Lú-sú ê khé-hoat lâng kàu āu-lâi tī Jeneva hoē-gī ê sî chhòng-chō jîn-luī só͘ iáu-bē bat chhòng, choè tē-it ko-siōng ki-koan ê chi̍t ê, chiū-sī chhòng-chō Chhiah-cha̍p-jī-siā.
(8). Joan d'Arc (1412-143) Chit ê Lú-sú sī Hoat-kok lâng, i sī lú-kia̍t, koh ia̍h sī sûn-lān-chiá, si̍t-chāi ia̍h sī sèng-chiá. Lūn i só͘ sêng-chiū ê sū-gia̍p, nā tuì i só͘ kè-oē ê sî ê chōng-thāi kap chiân-tô͘(誤植tò͘) ê hiám-o chham choân-jiân tuì i lóng bô lī-ek chiah ê tiám kā i siūⁿ khí-lâi ê sî, si̍t-chāi boē khah su tī le̍k-sú-siōng só͘ ū choè ko ê kì-lio̍k. Sòng-hiong bô siū kàu-io̍k, koh sī lông-hu ê cha-bó͘-kiáⁿ, I khoàⁿ-kìⁿ i ê kok-ka í-keng tī tuì-te̍k ê peng-la̍t ê ē-kha teh hō͘ in thún-ta̍h, chai-iáⁿ bô ū tí-khòng-la̍t koh chì-khì lóng bô liáu-liáu lah. Tī kuí-nā nî ê tiong-kan siū ap-pek to teh tòng boē tiâu, koh kok-ông í-keng siūⁿ beh thoat-chhut kok-kéng lah. Nā sī chit-ê sòng-hiong choè-chhân lâng ê cha-bó͘ gín-ná chi̍t-ē chhun chhiú khì bong chi̍t-tè chhin-chhiūⁿ sí-lâng kut-thâu ê kok-ka lah, chit ê sí-kut-thâu ê kok-ka liâm-piⁿ peh khí-lâi tè i kiâⁿ lah. Taⁿ Joan d'Arc ê uí-tāi ê só͘-chāi m̄-sī tio̍h tán chiàn-cheng iâⁿ, tian-tò sī uī-tio̍h oē cheng-ho̍k ka-kī chit tiám teh chhut-miâ. Chit lâng chín-kiù chi̍t ê kok-ka, koh ēng ông-koan chiàu kū thang kui tī ông ê thâu-khak, choè chit-khoán ê toā-sū-gia̍p ia̍h lóng bô phoà-hāi tio̍h i ê chêng-chho, tuì thâu kàu-bé sī chhù-lú, si̍t-chāi i tuì chit ê uí-tāi ê kong-gia̍p só͘ eng-kai tit-tio̍h ê sī pò-siúⁿ kap bêng-ù, chóng-sī i lóng bô tit poàⁿ-hāng. I só͘ hi-bōng ê sī kan-ta ài tńg khì i ê chhân-chng-chhù koh lâi kò͘-iûⁿ kap pang-chān lāu-bú ê sū nā-tiāⁿ.
Chóng-sī kàu-bé i só͘ chín-kiù ê kok-ka kim-kim khoàⁿ i teh hō͘ lâng ēng hé kā i sí-hêng. Si̍t-chāi nā khoàⁿ tio̍h án-ni, tek-khak ū lâng oē sit-táⁿ kóng, tian-tò uī siā-hoē, uī kok-ka, uī jîn-luī lâi chhut-la̍t ê lâng lóng bô hó pò-èng, só͘-í chèng-gī, thian-lí m̄-bián tì-ì oē ēng-tit. Siūⁿ án-ni ê lâng toā-toā chhò-gō͘, sui-bóng pò-èng bô chek-sî lâi, iáu-kú chèng-gī kàu bé boē bia̍t-bô tit. Taⁿ sè-kài ê chèng lâng tī kin-ná-ji̍t lóng chheng chit ê cha-bó͘ gín-ná choè sèng-chiá, bô lūn lāu-lâng, á-sī siàu-liân ê lâm-lú lóng pîⁿ-pîⁿ tuì i ko-kiat ê bô͘-hoān lâi siū-tio̍h lêng-kám.
(9). Cocrates (B. C. 70-399) Lūn Só-kek-lia̍p-tí sī choè kó͘-tāi tō-tek su-siúⁿ choè tē-it hó ê tāi(誤植tài)-piáu-chiá. I sī chin sió-sim kèng-uī sîn koh sī chin hó ê lâng. Pêng-iú tiong bô-lâng ū khah iâⁿ i. I ài chèng-gī, koh i sī chin jia̍t-sêng ka, iáu-kú put sî chai thang chū-chek, chū-chè ê lâng. I bat ka-kī án-ni kóng, "Chèng-sîn sī uī-tio̍h beh hō͘ ngá-tián lâng chiâⁿ choè koh khah hó ê in-toaⁿ chiah-chhe goá lâi." I tuì chit ê lí-sióng hi-seng i choân-seng-gâi, ia̍h lóng bô siūⁿ beh siū pò-siúⁿ sím-mi̍h, kan-ta ēng sí choè i hōng-sū seng-oa̍h. Choè-chiong-ê soan-kò, hit sî tit beh sí ê sî chin ióng-kám, chhiông(誤植chhiòng)-iông, chū-chū jiân-jiân lâi kè-sì. I iáu-bē chhut-sì í-chêng lâng lóng sī ēng chip-siú kū-koàn choè tē-it hó ê hong-sio̍k.
Kàu Só-kek-lia̍p-tí chhut lâi liáu-āu kà-sī ngá-tián lâng tui-kiû siān ê hoat-tō͘, ná chhin-chhiūⁿ i ha̍k-chiá teh kiû sin-hoat-kiàn ê khoán. Lūn su-siúⁿ ê la̍t chit ê chin-siān-jîn sī tuì chū-chè lâi tit tio̍h hiòng-siōng, sui-bóng sī chong-kàu ê tia̍t-lì ia̍h sī chió-chió oē iâⁿ i. I iáu bē chhut-sì í-chêng ê kho-ha̍k sī kan-ta luī-chek goā-bīn koan-chhat nā-tiāⁿ. I án-ni siūⁿ kóng, sim-koaⁿ m̄-sī kan-ta ū ngó͘-koan ê ti-kak, iáu-ū khah kun-pún-tek, koh uī-tio̍h beh thàu kàu bû-kiông ê kiat-ha̍p tio̍h lô-le̍k ê. I ū sêng-jīn kan-ta phō͘-piàn-sèng chit-hāng thang chò kho-ha̍k ê chûn-chāi. Tuì i liáu-āu bô lūn sī kho-ha̍k á-sī tia̍t-ha̍k lóng-chóng sī chiàu i chit ê su-siúⁿ choè ki-chhó͘ lâi hoat-tián ê.
10). Joham Gutenberg (1400-1468). Chit ê sī To̍k-e̍k-lâng, lâng siông-siông kóng sī i hoat-bêng, ìn-soat-su̍t (theartof printing), kî-si̍t m̄-sī i hoat-bêng, chóng-sī tuì i lâi kái-chō oa̍h-pán-jī oē the̍h-khí the̍h-lo̍h, chiū-sī chū-iû, chū-chāi thang khui-phoà hiah ê khì-khū liáu-āu chit ê ìn-soat-su̍t chiah oân-choân. I iáu bē hoat-bêng chit-khoán í-chêng lâng sī khek-jī tī chhâ-phìⁿ, chiah ēng ba̍k-chuí kā i boah, liáu-āu choá chiah kā-i ji̍p tī hit téng-bīn, só͘-í i teh siūⁿ kóng, "bo̍h-tit khek-jī tī kui-tè pang, lâi chi̍t-jī chi̍t-jī khoàⁿ sī beh ēng chhâ, á-sī ēng kim-chok lâi ê sió-phìⁿ lâi khek kiám boē khah lī-piān?"
I só͘ siūⁿ ê hoat-tō͘ ná chhin-chhiūⁿ chin tan-sûn ê khoán, chóng-sī chiàu án-ni khì si̍t-hêng si̍t-chāi ke kuí nā pah-pē ê lī-piān.
āu-lâi cha̍p-nî ê lô͘-le̍k kap tuì chi̍t ê pêng-iú oān-chō͘ i ê chîⁿ-hāng kó-jiân án(誤植an)-ni sêng-kong. Só͘-í tuì 1450 nî ê sî chiū oē tit thang in Sèng-keng. Taⁿ i hoaⁿ-hí i só͘ hoat-bêng ê ki-khì ū sêng-kong sī tia̍p-á kú nā-tiāⁿ, in-uī hit ê te̍k-hú koân khì hō͘ chiah ê chîⁿ ê pêng-iú kā i chhiúⁿ khì.
Siat-sú nā bô hit sî ê Tāi-cheng-chèng ū sù i ê ióng-ló-kim, chiū tek-khak oē chhiⁿ-chhám. In-uī i só͘ hoat-hêng chū-chāi ê oa̍h-jī hō͘ sè-kài choè chi̍t-ē oāⁿ-khoán. Í-chêng ê chheh-luī chin chió, só͘-í beh siu-ha̍k ê lâng chin kan-khó͘, chóng-sī chhin-chhiūⁿ kin-ná-ji̍t bô lūn sī sím-mi̍h kho-ha̍k-ê pò-kò, á-sī bí-su̍t, bûn-ha̍k téng-téng oē tit-thang ēng ta̍k-kok ê khiuⁿ-kháu lâi ìn, thang thong-sìn kàu ta̍k-só͘-chāi. Che lóng sī Gutenbern ê tì-ìm, chiū-sī tuì o͘-àm ê sî-tāi chhoā lán kàu tī kng-bêng ê sè-kài.
(Boē-oân).