Chheng-kàu-tô͘ ê cheng-sîn
Ông Chú-chhiau
1961年11月875期 3-4
Eng-kok ê lú-ông. Í-lī-sa-pek it-sè（Elizabeth I） tī 1559 nî hoat-pò͘ thóng-it-lēng（Act of Uniformity） hō͘ kok-lāi ê chong-kàu thóng-it.(Chit ê thóng-it-lēng sī sin-kàu choè toē-ki chham-ji̍p kū-kàu ê kàu-chí kap gî-sek). Che chiū-sī Eng-kok kok-kàu An-lip-kan kàu-hoē, chi̍t miâ Sèng-keng-hoē ê kiàn-li̍p.
1564 nî Eng-kok kàu-hoē-tiong ū lâng put-moá lú-ông Í-lī-sa-pek ê thóng-it-lēng, ài chìn-hêng kàu-hoē ê toā kái-kek, ài khak-li̍p kàu-hoē ê sûn-kiat chheng-khì (pure) ê kàu-soat, lú-ông iàm-o͘nn3 chiah ê chheng-kàu-tô͘ toā-toā pek-hāi in kàu tī Ngá-kok it-sè ê sî-chūn koh khah pâi-thek chheng-kàu-tô͘, tuì tī án-ni chiah ê chheng-kàu-tô͘ lī-khui Eng-kok tô-siám kàu goā-kok khì.
1640 nî Eng-kok lâng pek in hông-tè chiau-chi̍p gī-hoē; chheng-kàu-tô͘-tiong ê Tiúⁿ-ló-hoē phài tit-tio̍h So͘-kek-lân lâng ê oān-chō͘, tī 1649 nî chò-oân sìn-tiâu kap sió būn-tap, lâi koat-tēng Tiúⁿ-ló Kàu-hoē ê chèng-tī. Chheng-kàu-tô͘ āu-lâi hun-chò 2 phài, chi̍t phài sī Tiúⁿ-ló Kàu-hoē phài, ài tit So͘-kek-lân lâng kap chèng-hú ê oān-chō͘ lâi li̍p Tiúⁿ-ló chèng-tī. To̍k-li̍p-phài chú-tiuⁿchèng-hú bô kan-sia̍p kàu-hoē ê koân. Chheng-kàu-tô͘ ê chèng-tī-ka Khek-lîm-ui-ní（Cromwell）sí-liáu ông-chèng hoê-ho̍k āu. Cha-lí 2 sè soan-pò͘ kok kàu chun-siú tiâu-lē lāi giâm-hoa̍t bô beh sūn-thàn Kam-tok kàu-hoē ê kui-kí ê. Tuì tī án-ni chheng-kàu-tô͘ tī 1662 nî āu hō͘ lâng kiò-choè Hui kok-kàu chûn-siú(sic) phài（Nonconformists）á-sī Hui kok-kàu-tô͘（Dissenters）. Chheng-kàu-tô͘ si̍t-hêng kìm-chiú, kìm-hun kap giâm-siú Chú-ji̍t chù-tiōng sìn-gióng ê hùn-liān, koh in ê jia̍t-sêng kek-lē Ngá-kok it-sè oân-sêng hoan-e̍k Khim-tēng-e̍k ê Sèng-keng.
Chheng-kàu-tô͘ tiong chhut-miâ ê lâng sī tù Thian-lō͘ Le̍k-thêng ê Bûn Iok-hān（John Bunyan）, tù Sit Lo̍k-hn̂g ê Bí-ní-tun（John Milton）. Pa-kek-su-tāi（Richard Boxter） chèng-tī-ka Khek-lîm-uī-ní（Oliver Cromwell）téng.
Lūn kàu chheng-kàu-tô͘ ê cheng-sîn lán thang tuì kuí-nā tiám lâi kóng;
(1) Hoán-tuì lé-gî hêng-sek(反對禮儀進行式).
Eng-kok ê kàu-hoē goā-phoê sī Kam-kok chè-tō͘, nā-sī Thian-chú-kàu ê īⁿ-toan iû-goân tiàm tī in ê tiong-kan, bô ài chit khoán chhàu-bī ê lâng kiò-chò chheng-kàu-tô͘, ū lâng e̍k chò choa̍t-oè-tóng(絕穢黨) lâi tí-khòng kok-kàu. Chheng-kàu-tô͘ ê chhòng-siat-chiá Hù-pa Iok-hān tī 1550 nî siū-phài chò Kū-nó͘-sū-tāi （Gloacester）ê Kam-tok, tī chiū-jīm-sek i bô ài chhēng Kam-tok ê ho̍k-chong soà hō͘ lâng koaiⁿ-kaⁿ, āu-lâi tī Má-lī lú-ông ê sî siū hoé-hêng sio-sí. Che sī kî-tiong ê chi̍t lē. Khó-kiàn in chin iàm-o͘nn3 hêng-sek chú-gī.
(2) Chú-tiuⁿSiōng-tè ê chú-koân(主張上帝的主權)
Chheng-kàu-tô͘ chhim-chhim siū Khap-lîm Sîn-ha̍k ê éng-hióng chú-tiuⁿSiōng-tè ê chú-koân, chiū hōng Siōng-tè ê chí-ì choè chì-siōng ê hoat-chek, bô kiaⁿlâng ê koân-ui, ài Siōng-tè ê chí-ì oân-chiâⁿ tī ta̍k-hāng tāi-chì.
(3) Ka-têng ê chheng-khì(家庭的雅靜).
Chheng-kàu-tô͘ hui-siông chù-tiōng ka-têng ê chheng-khì, lâm-lú kan ê sûn-kiat, tuì ka-têng ū ko-siōng lí-sióng, tuì tī án-ni Eng-kok ê ka-têng ê koan-liām tī chit ê sî-tāi sêng-li̍p.
(4) Chèng-kàu hun-lī(政教分離)
Chheng-kàu-tô͘ tiong ê to̍k-li̍p-phài kek-lia̍t hoán-tuì chèng-hú ê kan-sia̍p kàu-chèng. Che sī kàu-hoē ê liông-sim, sìn-gióng sī bô siū jīm-hô ê hān-chè.
Sin-kàu sī hoán-tuì Lô-má ê kàu-koân. Nā-sī chheng-kàu-tô͘ sī hoán-tuì chèng-koân. In ài kàu-hoē kap chèng-hú ê hun-kài-soàⁿ, ài oē chin bêng. Te̍k-pia̍t To-má Khà-te̍k-lâi（Thomas Cartwright）(1535-1603)kap Lô-pek Pò͘-lâng（Robert Browne） chú-tiuⁿkàu-hoē eng-kai thoat-lī chèng-hú lâi to̍k-li̍p.
(5) Tiúⁿ-ló chèng-tī (長老政治)
To-má Khà-te̍k-lâi sī chiap-soà Hù-pà Iok-hān ê Khap-lîm chú-gī ê cheng-sîn ê kái-kek chú-gī-chiá. I sī chi̍t ê ki-bín phok-ha̍k koh put-khut ê lâng, chiàu i siūⁿ Sèng-keng m̄-nā sī sìn-gióng ê phiau-chún, iā-sī kàu-hoē chèng-tī ê phiau-chun. Kàu-hoē chèng-tī-tiong choè iu-siù ê chiū-sī tiúⁿ-ló chèng-tī. I tì-ì kó͘-chhui bîn-chú kiōng-hô ê tiúⁿ-ló chèng-tī lâi kong-kek choan-chè to̍k-chhâi ê kam-tok chèng-tī. Só͘-í tī tng-sî nā kóng chheng-kàu-tô͘ to sī teh chí hiah ê chú-tiuⁿtiúⁿ-ló chèng-tī ê lâng.
(6) Tui-kiû sìn-gióng ê chū-iû(追求信仰的自由)
Ngá-kok it-sè ê sî-chūn, siū kok-hoē ap-pek ê chheng-kàu-tô͘ tô-siám kàu Hô-lân ê. A-bú-sū-tek-tan（Amsterdam） kap Lâi-teng（Laiden）, tī 1620 nî tī Lâi-teng ê chheng-kàu-tô͘ 101 miâ chē chi̍t chiah chûn kiò-chò Gō͘ goe̍h hoe khì Bí-kok. In ū tú-tio̍h iau-gō kap koâⁿ ê kan-khó͘ tì-kàu sí chi̍t-poàⁿ ê lâng, keng-koè chi̍t ê tang-thiⁿ, tī 12 goe̍h 21 ji̍t chiūⁿ-lio̍k tī Bí-kok ê sin Eng-lân ê Phó͘-lí-māu-su, āu-lâi koh keng-koè chi̍t nî ê khai-thok, chiah tit-tio̍h toā siu-sêng, in moá-sim kám-siā Siōng-tè. Tī 1864 nî Bí-kok ê kok-hoē chè-tēng 11 goe̍h tē 2 lé-pài choè Kám-siā-cheh lâi siàu-liām in ê sûn-lé-chiá ê chó͘-sian（Pilgrim Fathers） ê khí-goân. Chiah ê sûn-lé-chiá ê chó͘-sian thang kóng sio̍k tī Eng-kok lâng tiong ê choè-hó ê chióng-luī. uī-tio̍h sìn-gióng ê chū-iû lâi keng-koè lâu-huih kap lâu ba̍k-sái chiah ji̍p tī in só͘ kî-thāi ê lâu ni kap lâu bit ê Ka-lâm-toē（Bí-kok）, só͘-í in sī ū chin chhim ê sìn-gióng chiah ē-thang chiah-nih toā mō͘-hiám, chiah ê iu-siù chheng-kàu-tô͘ chò Bí-kok cheng-sîn bûn-hoà ê ki-chhó͘, chhin-chhiūⁿ chhut-miâ ê Há-bu̍t Toā-o̍h（Harverd 1636）(sic.). Iâ-nó͘ Toā-o̍h（Yale 1700） Phó-lîm-su-tun（Princeton） kap Ko-lûn-pí-a（Coronbia）(sic.), lóng sī chheng-kàu-tô͘ kiàn-siat---ê.
