Soa-thn̂g chè-chō kang-gia̍p砂糖製造工業

 (Tiuⁿ Ki-choân)

Thn̂g ê le̍k-sú:-Kó͘-chá lâng beh tit-tio̍h tiⁿ ê bī, sī tuì chia̍h ta̍k-khoán ê Ké-chí kap chia̍h phang-bi̍t lâi tit-tio̍h, liáu-āu chiah chai-iáⁿ kóng tuì kam-chià oē thang tit-tio̍h thn̂g.

Taⁿ tàu-tí chit-hāng Kam-chià tē-it khí-thâu sī tī sím-mi̍h só͘-chāi hoat-siⁿ, lán bô khak-si̍t ê chèng-kù le̍k-sú thang hō͘ lán chai.  Ū lâng thoân-soat kóng sī Tiong-kok tē-it chá ū, chóng-sī chiàu le̍k-sú só͘ kì-chài.  Herodotus (ロドタスヘ) sî-tāi chiū-sī Chú-chêng 327 nî A-le̍k-san-tāi-ông pha̍h ìn-tō͘ kok ê sî Tang ìn-tō͘ chiū ū teh chèng Kam-chià, chóng-sī hit-sî chèng kam-chià sī beh choè sîn-pu̍t ê chè-mi̍h, á-sī choè io̍h, á-sī choè chia̍h ê lō͘-ēng, iáu boē hiáu chè thn̂g ê hoat-tō͘.  Kàu kí-goân 500 goā nî ê sî chiah oē hiáu chè-thn̂g, só͘-í ū lâng kóng ìn-tō͘ kok sī kam-chià kap thn̂g ê khí-goân toē, āu-lâi thoân khì Pho-su A-la̍t-pek, hit-sî i ê miâ sī kiò-choè Saccharum (サツカラム) āu-lâi ū ūn khì Hi-lia̍p, Lô-má, hit-sî sī kiò-choè ìn-tō͘ iâm, kè-chîⁿ put-chí kuì.

Chit ê Kam-chià soá chai khì Au-chiu ê sai-lâm pêng sī A.D. 700 nî chêng-āu.  Se-pan-gâ lâng lâi Tang-iûⁿ choè seng-lí, soà toà tò khì in Se-pan-gâ pún kok, āu-lâi koh thoân-ji̍p Í-tāi-lī, koh khah lo̍h--lâi 1493 nî Kho-lûn-pò͘ khì thàm-hiám pak A-bí-lī-ka ê sî, hoat-kiàn tio̍h Sai ìn-tō͘ chu-tó chiū-sī hiān-sî sè-kài tē-it toā ê thńg-sán-toē Kiú-má (Cuba) ê-sî kam-chiá chiah thoân khì hia, āu-lâi thoân-ji̍p Be̍k-se-ko.

Koh khah lo̍h lâi A. D. 1747 nî Tek-kok lâng Marggraf (マルグラム) siūⁿ kóng in Tek-kok sī kiâⁿ ê só͘-chāi Kam-chià chèng boē khí, só͘-í thn̂g pō͘-pō͘ tio̍h kā goā-kok boé.  án-ni kok-ka put keng-chè, só͘-í ū gián-kiù, tuì tiⁿ chhài-thâu (Beet) iā oē choè thn̂g tit, chóng prop, Marggraf ê gián-kiù bô sím-mi̍h sêng-kong, āu-lâi i ê ha̍k-seng miâ Achard chiap-soà gián-kiù, kàu A. D. 1801 nî chiah toā sêng-kong, hit-sî Tek-kok Hông-tè ū khí kuí-nā ê kok-li̍p chè-thn̂g só͘, put-chí teh kó͘-bú chit hong-bīn.

Kàu Au-chiu tāi-chiàn í-chêng bô loā-kú Ji̍t-pún Pak-hái-tō iā ū ēng tiⁿ chhài-thâu teh chè-chō thn̂g, chóng-sī hiān-sî in-uī kam-chià thn̂g khah sēng, só͘-í tī hia ê chè-thn̂g sū-gia̍p lóng sit-pāi.  Taⁿ lūn lán Tâi-oân kam-chià ê khí-goân iā-sī bô sím-mi̍h siông-sè, 200 goā-nî chêng, Hô-lân-lâng lâi chiàm Tâi-oân ê sî, Tâi-oân lâm-pō͘ chiū thiaⁿ kóng ū kuí-nā uī ê chháu-phō͘ teh kheh kam-chià, kàu āu-lâi Tīⁿ Sêng-kong lâi Tâi-oân ê sî koh tuì Tiong-kok the̍h chià-chéng lâi, tuì án-ni kam-chià ū ke-thiⁿ kuí-nā chéng chhin-chhiūⁿ tek-chià, la̍h-chià, âng-kam-chià chiah-ê.

Kam-chià kap Tiⁿ chhài-thâu, (Sugar Cane and Beat,) Tuì kam-chià choè ê hō-choè kam-chià thn̂g, tuì tiⁿ chhài-thâu choè ê hō-choè tiⁿ chhài-thn̂g, nn̄g-hāng chóng kóng sī hō-choè soa-thn̂g.

Kam-chià chiàu lán só͘ chai sī kap hoan-be̍h siāng khaón, sio̍k tī Hô-pún kho si̍t-bu̍t (禾本科植物), oē oa̍h tit kuí-nā nî, tī jia̍t-tài-toē khah oē bō͘-sēng, chhin-chhiūⁿ pîⁿ-pîⁿ tī Tâi-oân, Lâm-pō͘ chi̍t kah ê chhân-toē só͘ siu-sêng ê kam-chià kap Pak-pō͘ pîⁿ-pîⁿ chi̍t kah ê lâi pí-kàu, sī ke put-chí choē.

Chá lán Tâi-oân ê kam-chià sī 2, 3 khoán nā-tiāⁿ, chóng-sī chè-thn̂g gia̍p ná hoat-ta̍t, ná keng-giām, muí-nî tuì Jiáu-oa (Java) ū the̍h sin chià-chéng lâi, só͘-í hiān-sî kái-liông chéng ū kuí-nā pah khoán, chéng-luī kap hoat-io̍k thêng-tō͘ chióng-chióng bô saⁿ-tâng, tāi-khài sī 8 chhioh kàu 12 chhioh koân, ti̍t-kèng sī 5 hun kàu 2 chhùn ê tiong-kan, ū ê chi̍t nî chiū sek, ū ê tio̍h 2 nî chiah oē chhò tit.  Chhin-chhiūⁿ hiān-sî teh liû-hêng ê Toā ki-chéng (大莖種) tio̍h chi̍t-nî khah ke chiah oē sêng-se̍k.  Hiān-sî sè-kài ê kam-chià toā chhut-sán toē khah choē sī Eng-kok ê sio̍k kok ìn-tō͘, Jiáu-oa,  Kiú-má, kî-thaⁿ pò͘-oa (Hausai) Tâi-oân, Bí-kok, Lâm Chi-ná, Hò-chiu, モーリシヤス (アフリカ東南諸(島) Bek-se-ko, ベルー(秘路) ブラジル(南米) 亞耳然丁, Hui-lī-pin chiah ê só͘-chāi.

Kam-chià ê sêng-hun (成分):-

Tiⁿ chhài-thâu: -Chit khoán si̍t-bu̍t sī chhin-chhiūⁿ chhài-thâu ê khoán, tû-khí ke̍k-koâⁿ á-sī kek-joa̍h ê só͘-chāi í-goā, bô lūn sím-mi̍h só͘-chāi lóng chèng oē khí.  M̄-kú chai-poē hoat pí kam-chià khah huì-khì.  Nā ak chuí, lo̍h-puî bán chháu bô tú-hó, chiū thn̂g-hun liâm-piⁿ kiám-chió chin choē, hiān-sî tiⁿ chhài-thâu ê sán-tē sī Au-chiu khah choē, tē-it choē sī Tek-kok, kî-thaⁿ Ò-kok, Hiong-gâ-lī, Ngô-lô, Pe̍k-ní-gī, Hô-lán, Se-pan-gâ, kap Pak-bí iā ū chhut Tiⁿ chhài-thâu ê sêng-hun.

Tâi-oân chè-thn̂g kang-gia̍p: -

Tuì Ji̍t-pún léng-tâi liáu-āu, chèng-hú tuì chit hong-biān toā-toā chióng-lē, só͘-í tī Tâi-oân hiān-sî kang-gia̍p kài tē-it toā ê sī chè-thn̂g kang-gia̍p.  Kū-sek ê chè-thn̂g só͘ (chháu-phō͘) bô sǹg, kan-ta sin-sek ê ki-khì-phō͘ hiān-sî ū 48 keng.  Taⁿ chiong Ji̍t-pún léng-tâi liáu-āu, lán Tâi-oân thó͘-toē chèng kam-chià ê bīn-chek (植付面積) kap chhut-sán thn̂g ê hun-liōng (產糖高).  Pâi-lia̍t tī ē-toé, thang hō͘ lán pí-kàu chai lán pún-tó thn̂g-gia̍p hoat-ta̍t ê chōng-hóng.

án-ni hō͘ lán thang chai muí-nî ū chèng khah khoah, thn̂g iā chhut-sán ná choē, kūn-lâi muí-nî sán-gia̍h sī oá 7.8 ek bān kun.

(Boē-oân)