Bô kám-kak ê pó-poè
Tâi-lâm: Tân Khiu-suí
1933.12 585Koàn p.8-9
Ū liû-thoân kóng, Hi-lī-nî ê tiat-ha̍k-chiá kiò-chò Diogenes, I khiā-khí tī chi̍t-kha tháng. Ū chi̍t ji̍t, A-le̍k-san-thài ông khì thàm chit ê tiat-ha̍k-chiá,khoàⁿ i ū ài sím-mi̍h á-bô? Hit-sî I chē tī hit kha tháng ni̍h, chóng-sī chit ê Diogenes tuì A-le̍k-san-thài ông iau-kiû chin kán-tan ê tāi-chì, chiū-sī chhiáⁿ ông m̄-thang cha̍h-tio̍h I ê ji̍t-kng nā-tiāⁿ. In-uī ông khiā tī I ê bīn-chêng, ū cha̍h-tio̍h I teh pha̍k-ji̍t.
Chhiáⁿ siūⁿ chit ê khiā-khí tī tháng-ni̍h ê sàn-chhiah ê lāu tiat-ha̍k-chiá,tuì hit sî-tāi ê kun-ông, iau-kiû m̄-thang cha̍h-tio̍h I ê ji̍t-kng!
Diogenes siūⁿ ji̍t-kng, sī I ê tē-it pó-poè, chiàu-khoàⁿ I m̄-sī hiah-ni̍h gōng, in-uī ji̍t-kng sī chin ò-biāu ê mi̍h. Sī--lah ! Nā bô ji̍t-kng, bô chi̍t hāng mi̍h oē oa̍h kap tióng-toā tī tē-bīn-chiūⁿ-ni̍h. Thài-iông ê soàⁿ (Rays), ēng chin-chē ò-biāu ê hoat-tō͘, tuì seng-bu̍t ū toā khuì-la̍t tī-teh. Si̍t-bu̍t ê chheⁿ-hio̍h, ēng hit-hō kî--īⁿ ê hoat-tō͘ ē lī-iōng Thài-iông ê soàⁿ ê la̍t. Ji̍t-kng hō͘ in tióng-toā, khui-hoe kiat ké-chí. Si̍t-chāi tī si̍t-bu̍t-kài lóng-chóng hó ê mi̍h, teh iúⁿ-chhī lán ê seng-khu--ê, lóng sī tuì ji̍t-kng lâi seⁿ-chiaⁿ--ê. Lán iû-goân kap seng-bu̍t siāng-khoán, tio̍h khiàm-ēng ji̍t-kng, só͘-í khah iàu-kín tio̍h hō͘ hoat-io̍k-kî ê gín-ná siū ji̍t-kng, nā bô, beh pìⁿ-chiâⁿ loán-jio̍k ê gín-ná.
Chhiáⁿ iông-ún chi̍t tiap-á-kú, lâi siūⁿ Thài-iông só͘ siā-chhut ê soàⁿ.
Lūn Thài-iông só͘ siā-chhut ê soàⁿ ū saⁿ khoán: (1) Lán ē kám-kak sio, m̄-kú bē-ē thang khoàⁿ-kìⁿ , che kiò-chò jia̍t-soàⁿ (Heat rays) ; (2) Lán ē khoàⁿ-kìⁿ kng--ê, kiò-chò kng-soàⁿ (Light rays); (3) Lán bē-ē kám-kak, ia̍h bē-ē khoàⁿ kìⁿ, m̄-kú ē hō͘ hip siá-chin--ê kám-kng-pán kám-kng (Sensitive), che kiò-chò chí-goā-soàⁿ (Ultra-violet rays). Chí-goā-soàⁿ ū toā khuì-la̍t kap toā éng-hióng tī lán ê sin-thé. Chit hō soàⁿ, ēng kî-biāu ê hoat-tō͘, chok-iōng tī lán lâng phoē-ē(皮下), í-keng ū ê ‘'Ergosterine,'' hō͘ I ū oa̍h-sèng(活性), kap seⁿ-chhut ‘'Vitamin D'' (Ū抗佝僂病性作用tī teh), tuì án-ni ē hō͘ kut kap chhuì-khí khah ióng koh tēng. (Ē hō͘ 石灰質沉著 tī kut kap chhuì-khí ê cho͘-chit ê chok-iōng tī-teh). Chiah-ê sī keng-kè chē-chē kho-ha̍k ê si̍t-giām, it-poaⁿ ha̍k-kài lóng sêng-jīn--ê. Sui-jiân chí-goā-soàⁿ ū toā khuì-la̍t tī-teh, iáu-kú bô khoài-khoài chǹg-koè hûn-bû (Smoky atmosphere), ia̍h bē-ē chǹg-koè po-lê-thang. Só͘-í lán sui-jiân khiā-khí tī ji̍t-kng chin iām teh chiò ê chhù-lāi, iáu-kú nā po-lê-thang koaiⁿ-bat, chiū chí-goā-soàⁿ bē-ē kàu tī lán ê phoê-hu. Chio̍h-eng(石英) ê po-lê, chiū ē thàng-koè. m̄-kú chit khoán chio̍h-eng ê po-lê sī put-chí kuì ê mi̍h, phó͘-thong bô lâng ēng I chò ji̍p thang-á, á-sī mn̂g ê lō͘-ēng.
Í-siōng só͘ kì--ê, hō͘ lán chai teh tióng-toā ê gín-ná tio̍h hō͘ in tī chhù-goā siū ji̍t-kng kap hō͘ in chia̍h ha̍p-lí koh ū oân-choân ê mi̍h. Nā bô án-ni, ē soà hō͘ in pìⁿ-chiâⁿ chi̍t khoán kut, khah siông sī tn̂g ê kut (管狀骨) kap chhuì-khí nńg-nńg, iah sin-thé soe-lám ê pēⁿ, kiò-chò Khu-lû-pēⁿ(佝僂病). Chit hō pēⁿ, sī khah siông hoat-siⁿ tī ji̍t-kng khah chió ê tē-hng, í-ki̍p khiā-khí tī toā tō͘-chhī àm-àm ê ke-á ê gín-ná kap toā-lâng. Chhin-chhiūⁿ tī Ji̍t-pún ê Pak-lio̍k tē-hng(北陸地方) ū hoat-seng chin-chē. Chóng-sī lán ê Tâi-oân tó-sū tú sī jia̍t-tài-tē kap un-tài-tē ê kau-kài, chí-goā-soàⁿ ê chiò-siā sī chin hong-hù, ia̍h chiàu chhui-lí, hit-hō pēⁿ ê hoat-seng tio̍h chin hán-tit, á-sī lóng bô chiah eng-kai. Sui-jiân sī án-ni, m̄-kú téng-nî goá tī Tâi-pak ū hoat-kiàn-tio̍h nn̄g ê sè-hàn gín-ná, chi̍t ê cha̍p-goe̍h ji̍t, kap chi̍t ê sī chi̍t nî gō͘ goe̍h ji̍t, tú-tio̍h chit-khoán pēⁿ, ia̍h lóng sī tuì in ê pē-bó ê bû-ti kap bê-sìn, hō͘ eⁿ-á tuì chhut-sì khiā-khí tī àm-àm ê pâng-keng, lóng bô hō͘ eⁿ-á siū-tio̍h ji̍t-kng kap ēng bô ha̍p-lí ê êng-ióng só͘-tì. Goá ū siông-sè pò-kò tī Tâi-oân I-ha̍k-hoē ê Cha̍p-chì, ū hoàn-khí ha̍k-kài ê chhù-bī kap chù-ì. Goá sìn chi̍t-pō͘-hūn ê Tâi-oân lâng kap Tiong-kok lâng, in khoàⁿ ka-ok ê chhái-kng (採光) kap thong-hong (通風) lia̍h-chò khah bô iàu-kín ê chi̍t khoán uî-hām tī-teh ; só͘-í lán sui-jiân khiā-khí tī jia̍t-tài-tē, iáu-kú tuì chit khoán pēⁿ m̄-sī bô guî-hiám tī-teh ! Goá só͘ pò-kò hit nn̄g ê lē, sui-bóng ngó͘-gū-jiân tú-tú sī chin tāng-chèng--ê, iáu-kú goá chhim-sìn, kî-thaⁿ iáu ū chē-chē sī lâng só͘ bô chù-ì-tio̍h hit hō khah khin-chèng--ê !
Koh ji̍t-kng ē pang-chān i tī chéng-chéng kiat-hu̍t-sèng ê pēⁿ (Tuberculosis) khah hó ê éng-hióng. Hiān-chāi tī sè-kài chē-chē só͘-chāi ū siat-pī ū-hông-só͘(Preventorium), te̍k-pia̍t sī Sui-se(Switzewland) kài chhut-miâ ê liâu-ióng-só͘ (Sanatorium) tī-hia, hō͘ tú-tio̍h chit khoán pēⁿ ê toā-lâng, í-ki̍p sè-hàn gín-ná tit-tio̍h hó ê hioh-khùn kap siū ji̍t-kng-io̍k (日光浴), hit ê sêng-chek put-chí hó. Lán lâng seng-khu-lāi ê kiat-hu̍t-khún ( Bacillus tuberculosis), sui-jiân tuì chí-goā-soàⁿ bē-ē ti̍t-chiap tú-tio̍h bia̍t-bô, iáu-kú tuì chí-goā-soàⁿ chiò-siā tī phoê-ē í-keng ū--ê, ‘'Ergosterine'' lâi seⁿ-chhut ‘'Vitamin D'' hō͘ seng-khu khah ióng, soà kan-chiap ū hó ê éng-hióng tī kiat-hu̍t-chèng (Tuberculosis).
Choè-āu koh kóng, Tâi-oân lâng ê chi̍t-pō͘-hūn, IN ê ka-ok ê chhái-kng kap thong-hong tio̍h ū te̍k-pia̍t koan-sim chù-ì, ia̍h bô-lūn sī toā-lâng ,á-sī tī hoat-io̍k kî ê gín-ná, tī sio-joa̍h ê ji̍t tio̍h tī chhù-goā, hō͘ chhiah-thé ê kha chhiú í-ki̍p bīn siū ji̍t-kng ê chiò-siā, ia̍h tuì chit-ê ē-thang tit-tio̍h khah hó ê kiān-khong, thang lâi hióng-siū jîn-seng ê khoài-lo̍k !
