Ki-tok-kàu ê Uí-tāi
1910.06 303 koàn p.47-49
(Liāu Sam-tiōng hoan-e̍k.)
(Chiap chêng-tiuⁿ tē 40 bīn.)
Tang sai ê hiân-jîn tia̍t-sū só͘ thang khó-chhú--ê, chiū-sī kó͘-bú ióng-béng ê sim chīn-la̍t lâi siám-pī choē-ok. Chóng--sī Ki-tok tō-tek ê phín-sèng sī oân- choân bô hâ-hûn, m̄-bat ū hoān-choē, iā m̄-bat jīn ū choē-ok ; chiū sui-sī tio̍h hoé-gō͘ tio̍h sià-choē, hit hō ê siūⁿ-liām iā bô ; hoán-tńg hó-táⁿ kong-giân ū sià lâng choē ê koân. Chhin-chhiūⁿ chit khoán ê phín-sèng tī jîn-kan ê le̍k-sú boē-bat ū khoàⁿ-kìⁿ ; iū-koh iā bô lâng phû-phiò ê sim.
Kiám-chhái ū lâng beh kóng, Ki-tok sui-jiân chai-kiò ū choē, iáu-kú uī-tio̍h pa̍t-hāng bo̍k-tek phiàn ka-tī, khoa-kháu kóng nā-tiāⁿ. Chong--sī bô lūn tuì tó-uī khoàⁿ sī hó lâng bô chhò ê Ki-tok, kan-ta chit-hāng-sū lâi ké-chò, tàu-tí bē thang sìn. Ki-tok ê phín-sèng bô thang pí ê sū, sui-jiân iáu ū pa̍t mi̍h thang kóng, chong--sī i sio̍k tī ú-tiū lāi ke̍k khoah-toā, kap oân-choân, thang siūⁿ sī nn̄g hāng ê toā chhut-sek. Ki-tok-kàu ê uí-tāi sī tuì Ki-tok phín-sèng ê koân, toā.
Tē Jī. Ki-tok-kàu uí-tāi ê iàu-tiám sī i pī-pān ê kú-tn̂g. Ki-tok-kàu iû-lâi ê kú pa̍t ê chong-kàu bē thang kap i pí-tit. Hoê-hoê-kàu lóng bô sím-mi̍h chún-pī, kan-ta chiàu Mô͘-hán-be̍k-tek ê kiàm-kng chhut-hiān tī sè-kan. Iû-thài kàu chò I-sek-lia̍t bîn-cho̍k ê chong-kàu, put-kò sī chhut Ai-ki̍p liáu-āu 50 ji̍t kú nā-tiāⁿ. Kî-thaⁿ chiah ê kàu ê heng khí iā bô lēng-goā kú-tn̂g ī-pī siat-hoat. Ki-tok-kàu lâi chit sè-kan tī lâng ê le̍k-sú tiong m̄-sī choân-jiân ko͘-li̍p ê sū, sī kú-kú ū-pī chi̍t sî-tāi koè chi̍t sî-tāi, bô choa̍t-tn̄g lâi hoat-ta̍t ê kàu. Hit lāi-tiong ū loā-chē tè ông heng-khí, sian-ti gâu lâng chhut-hiān kā Ki-tok chún-pī. Koh khah thang chai--ê chiū-sī Iû-thài lâng ū teh thèng-hāu chū chá-chá Siōng-tè só͘ iok Bí-sài-a kàng-lîm ; iā pa̍t kok lâng ū teh ǹg-bāng Sîn hoà-sin beh kap lâng chhin-kīn ê sū. Pò͘-lé-tō ( Plato ) ū sìn bē khoàⁿ-kìⁿ ê Kiù-chú beh lài ; Lô-má ê le̍k-sú-ka Ta-si-ta-su ( Tacitus ) tī i ê chheh-tiong iā tāi-seng kóng, Sè-kài ê Kiù-chú beh lâi. án-ni Ki-tok sī chò Hi-pek-lâi sian-ti só͘ kóng ê Bí-sài-a, bān-kok bān-bîn só͘ ǹg-bāng ; lī taⁿ nn̄g-chheng-nî chêng chiàu hit-sî ê tē-lí só͘ kóng sī sè-kài tiong-sim ê Iû-thài-kok hia chhut-sì. I ê iû-lâi ê kú chin-chiàⁿ thang kóng, Hi-pek-lâi lâng ê sìn-khò, Hi-lia̍p-lâng ê kok-gú, Lô-má-lâng ê lu̍t-hoat si̍t-chāi sī chò I ê ín-lō͘--lah !
Tē saⁿ hāng. Ki-tok-kàu uí-tāi ê iàu-kiāⁿ sī ū ke̍k toā ê kám-hoà hō͘ sè-kan. Ki-tok pí-phēng thian-kok chò koà-chhài-chí, sui-jiân pí pah hāng ê chéng-chí khah sè, kàu toā-châng khah toā pa̍t hāng ê chhài-se, giám-jiân chiâⁿ chhiū, poe-chiáu lâi hioh tī i ê ki. Chit ê phì-jū sī teh kóng Ki-tok-kàu goā-bīn ê chìn-pō͘. Koh kóng, thian-kok chhin-chhiūⁿ kàⁿ-bú, hū-jîn-lâng the̍h khì khǹg tī saⁿ táu mī-hún lāi, kàu lóng-chóng hoat-kàⁿ. Ché sī teh kóng Ki-tok-kàu sim-lêng-lāi ê kiat koé-chí. Goá siūⁿ ài tuì chit nn̄g pêng lâi lūn Ki-tok-kàu ê kám-hoà.
Ki-tok ê sū-gia̍p kan-ta 2, 3 nî kan tī Iû-thài kok thoân-tō, poàⁿ-chiūⁿ-lō͘-ē tī si̍p-jī-kè téng siū chhi-chhám, kám-sī sêng-kong ê sū-gia̍p mah ? I lâi ka-tī ê kok, ka-tī ê peh-sèⁿ m̄ chiap-la̍p i. Ki-tok tī tē-bīn-chiūⁿ ê sū-gia̍p thang kóng sī choân-jiân sit-pāi. Koh tng-sî ê ha̍k-seng kó-jiân ū ē-kham-tit chò chiâⁿ Ki-tok só͘ lâu ê gia̍p ê jîn-bu̍t á-bô ? Khiok in sī sêng-si̍t tiong-ti̍t ê chháu-tē lâng, nā lūn sè-sū siā-hoē ê tē-uī á-sī ha̍k-būn ê koân-lêng khuì-la̍t sī lóng bô poàⁿ-hāng. M̄-kú tuì Kàu-chó͘ sí-āu boē chi̍t pah nî-kan, chhin-chhiūⁿ koà-chhài-chí hiah toā ê thian-kok, khui-khoah tī Tē-tiong-hái iân-hoāⁿ. Khoàⁿ ché chin-chiàⁿ thang kóng Ki-tok kàu-hoē ê siat-li̍p, tī sú-kì tiong ū bô thang pí ê si̍t-chêng. Chú-āu 300 nî tng-sî chóng-láng sè-kài ê koân Lô-má ê Hông-tè Khóng-sū-tàn-teng chò Ki-tok-kàu-tô͘. Ū lâng teh gî Hông-tè hoán-hoé ê sim; siat-sú Hông-tè hoán-hoé ê sim nā bô chin-si̍t, chiū tek-khak hō͘ thong-kok ê lâng gí-gī ap-chè. Tuì ái-ni lâi khoàⁿ hit-sî Ki-tok-kàu tī Lô-má só͘ tit-tio̍h ê sè-le̍k sī choáⁿ-iūⁿ thang chai--lah ? Chêng hō͘ lâng só͘ kheng-bú ê si̍p-jī-kè taⁿ chò kok-kî ê kì-hō, chò tè ông heng-chêng chun-kuì ê kong-pâi. Koh Ki-tok kàng-seng ê nî-kō, siōng tuì chèng-hú hā kàu bān-bîn lóng teh ēng.
Ki-tok-kàu tī sè-kài chhòng-siat bān-kok kok-chè ê sin hong-sio̍k. Pún-té kok-kok ê lâng khoàⁿ goā-kok lâng chò tuì-te̍k, taⁿ tuì Ki-tok-kàu hō͘ tē-kiû téng ê kok-bîn saⁿ chhin-kīn hô-ho̍k. Khí-thâu tù Kok-chè lûn-lí ê, sī Iú-go Gu-lo-sia-su ( Hugo Grotius ); ū lâng phêng i só͘ tù ê chheh kóng," I só͘ tù chhut-miâ ê kok-chè-hoat sī ēng Sin-Kū-iok chò tē-ki. I tù-su̍t ê su-siúⁿ sī chhut tuì Ki-tok-kàu phok-ài sûn-choân ê cheng-sîn. " Só͘ phoe-phêng chin tio̍h. Hiān-kim ê Kok-chè-lûn-lí sui boē thang sǹg chò chiâu-chn̂g hó, chong--sī tuì ché ū kó͘-bú sè-kài jîn-tō-chú-gī, hit-ê kong-lô si̍t-chāi toā. Ki-tok-kàu uī-tio̍h jîn-tō chīn-la̍t hiàn-sin ê sū, chi̍t hāng chi̍t-hāng kóng bē chīn. Lô-lìn-gû Bú-lê-su ( Loring Brace ) ê Jîn-tō hoat-ta̍t sú só͘ kú-khí-ê thang kóng ū tit-tio̍h i ê iàu-léng, taⁿ siá lâi tuì khoàⁿ chiū-sī :--
Kèng-tiōng loán-jio̍k kap sàn-hiong ê jîn-keh; chun-kèng hū-jîn; hó-gia̍h lâng tuì kan-khó͘-lâng ê gī-bū; tuì-tiōng siáu-jî; pó-tiōng kaⁿ-hoān, chhut-goā lâng, sàn-hiong lâng, liân tōng-bu̍t iā tio̍h. Koat-toàn m̄-thang iông-ún chân-jím ap-chè kap lô͘-châi ê chú-gī; toaⁿ-sin lâng chheng-khì-siùⁿ ê gī-bū ; kap kiat-hun ê sîn-sèng ; chún-chat ê iàu-kín ; chò kang thàn chîⁿ kong-pîⁿ ê hoat-tō͘; chu-pún ha̍p-tâng; hoat-ta̍t kok lâng ê châi-lêng kàu ke̍k hó ê koân-lī; ta̍k-lâng thang hióng-siū chèng-tī siā-hoē ê koân ; chi̍t kok-bîn ê hām-hāi sī ta̍k kok-bîn ê hām-h goân-lí ; chū-iû thong-siong kap kok-kok kau-chè chū-iû ê sū. Bo̍h-tit chiàn-cheng; nā put-í tio̍h kau-chiàn, tio̍h siat-hoat hō͘ i chió hām-hāi ; koh ū kok-chè chhâi-phoàⁿ lâi tî-hông kau-chiàn boē hoat-choh ê tāi-seng.
(āu-goe̍h beh koh ìn.)
