Hiân-tiat Khong-tek
1924.04 469 koàn p.9-11
(It Sîn Ha̍k-seng)
Chú-āu 1724 nî 4 goe̍h 22 ji̍t, khong-chiân ê toā tiat-ha̍k-chiá Khong-tek (Immanuel Kant) chhut-sì tī Tek-kok tang-lâm-pō͘ chi̍t ê siâⁿ kiò-chò Khái-nî-su-pó (Konigsberg). "Tiat-ha̍k-chiá" chiū-sī "ài tì-sek ê lâng", chiū-sī ài ēng chhim-hn̄g ê náu-la̍t ài beh khoàⁿ-thàu jîn-seng ê kiù-kèng, ú-tiū ê kin-goân--ê. Á-sī oāⁿ oē lâi kóng, chiū-sī teh káng-kiù ka-tī--ê kiò-chò "Tiat-ha̍k-chiá".
I ê lāu-pē si sàn-hiong ê lô-tōng-chiá, m̄-sī chia̍h-pá êng-êng teh khek lâng-kut, thiu lâng-hoeh ê chu-pún-ka. Lāu-bó sī kèng-khiân ê lú-tô͘, siông-siông ēng chū-jiân-kài í-ki̍p Sèng-keng, lâi chhoā i ê kiáⁿ kàu chō-bu̍t Chú ê bīn-chêng. Cha̍p-la̍k hoè ji̍p pún-siâⁿ ê Tāi-ha̍k. Khí-thâu ū kâng-kiù Sîn-ha̍k, āu-lâi khah tì-ì tī sò͘-ha̍k, bu̍t-lí, soà chìn-ji̍p tiat-ha̍k. Chi̍t-sì-lâng bô chhoā bó͘, ēng tiat-lí chò i só͘ thiàⁿ ê hū-jîn-lâng. Tāi-ha̍k pi̍t-gia̍p, chiū chò kuí-nā uī ê ka-têng kàu-su.
Saⁿ-cha̍p-it hoè tit-tio̍h phok-sū ê ha̍k-uī, soà chò tāi-ha̍k ê káng-su, sì-cha̍p-la̍k hoè chiū seng chò chiàⁿ kàu-siū, iā bat chò chóng-tiúⁿ; hō chē-chē lâng khim-gióng, chóng-sī tuì-te̍k iā chē.
Lia̍t-uī tio̍h chai Chú-āu 1848 nî iáu-boē kàu, giân-lūn chū-iû ê âu-kiò iáu-boē thiaⁿ-kìⁿ. Lán só͘ thiàⁿ ê tiat-ha̍k-chiá, siū kok-ông ēng khiâm-kháu-lēng ap-chè, m̄-chún i soan-thoân chong-kàu-siōng ê būn-tê. Tī Tāi-ha̍k--ni̍h m̄-chún lâng káng-kiù i ê chong-kàu tiat-ha̍k. Chit khoán ê hām-hāi, Khong-tek hoaⁿ-hí jím-nāi; tuì-tiōng lâng ê jîn-keh, hâng-ho̍k kok-ông ê ì-sú; bô kè-kàu. Kè bô loā-kú, sin-ông chē-uī, chiū koh tit-tio̍h chū-iû. Chóng-sī bô loā-kú sin-thé chiām-chiām soe-jio̍k. Tī 1804 nî 2 goe̍h 12 ji̍t, i chiū an-jiân khùn-khì. "Taⁿ hó lah;" chit kù sī i ê boé kù-oē. Sí-liáu, lâng chiū ji̍p chio̍h-pi tī pún-siâⁿ ê Lé-pài-tn̂g lâi kì-liām chit ê phok-ha̍k, tiong-hō͘, khiân-sêng, giâm-kín ê uí-jîn. Lia̍t-uī hiaⁿ-ché, lâng ê hoè-siū m̄-sī ēng nî-hoè ē thang chò ko-chhioh--tit; sī ēng i ê sū-gia̍p ê toā-sè lâi chò chún-chîn, lí chai mah? Chit-tia̍p lán ū thang kā i chò 200 nî ê siⁿ-ji̍t, chiok-hō i iáu-kú lāu khong-kiān, sè-le̍k piàn-moá tī ài tì-sek ê lâng ê tiong-kan.
Nā tha̍k i ê toān-kì chiū chai i ê sèng-chêng chin hó, chò lâng tiong-hō͘, sìn-si̍t, kap pêng-iú hó kau-poê. iā chin tuì-tiōng sî-kan; khùn, chia̍h, kà o̍h, sàn-pō͘, m̄-bat bô chiàu sî-kan. Ē-po͘-sî chia̍h-pá teh chhut-lâi kiâⁿ-iû, khah chún hoē-siā ê chuí-lê; kàu-gia̍h hō͘ lâng the̍h sî-pió khí-lâi tuì. Nā ū khah kín khah bān, sī sî-pió bô tuì, m̄-sī Khong-tek bô chiàu-sî. Che m̄-sī teh kóng-chhiò, Khong-tek kó-jiân sī chit khoán ê jîn-bu̍t. Cha̍p-tiám tiāⁿ-tio̍h khùn, chá-khí gō͘-tiám tiāⁿ-tio̍h khí-chhn̂g, chò tāi-chì put-chí chhù-sū, ū thóng-it. Chit khoán kàu-gia̍h hō͘ lán Tâi-oân ê hoē-iú, tī pài-la̍k-mî cha̍p-tiám iáu tī sian-siⁿ ê siok-sià, á-sī lé-pài chá-khí cha̍p-tiám iáu-boē kàu pài-tn̂g, hit hō ê hoán-séng. Khong-tek iā-sī khîn-khiām ê lâng; i bô bé chē-chē chheh lâi chò chng-thāⁿ; lāi-bīn kán-kiat siok-chēng. Ū chit téng bō-á ēng jī-cha̍p tang, kàu i koè-sin, lâng sio-cheⁿ bé--khì chò kì-liām. M̄ toè sî-sè ê liû-hêng, m̄ kam-goān khut-ho̍k chhia-hoâ ê lâu-chuí, kó-jiân sī chè-chō sî-sè ê toā eng-hiông.
Ū tù chin-chē chheh, kî-tiong saⁿ pún kham-tit chheng-chò tiat-ha̍k-kài ê keng-tián. Chiū-sī: "Sûn-suì lí-sèng phoe-phoàn" (1781); "Sit-chián lí-sèng phoe-phoàn" (1788); "Phoàⁿ-toàn-le̍k phoe-phoàn" (1790). Ū hoan-e̍k Hô-bûn, tē-saⁿ pún taⁿ-chiah teh ìn. I ê chheh-tiong tiat-lí chhim-tîm, siat chiâu-pī ê hoat-tō͘ kà-sī lâng; bēng-pe̍k chin ê tì-sek sī sím-mi̍h, i ê hoān-uî kàu tó-uī? Phah-phoà giâu-gî kap to̍k-toàn ê su-siúⁿ, tiâu-hô tong-sî Î-lí-lūn-phài kap Keng-giām-lūn-phài. I kóng lân-lân chhuì-chhuì ê bē thang kiò-chò tì-sek, tio̍h ài ū kiat-liân, thóng-it. iū-koh sī tio̍h tuì pē-bó seⁿ-chiâⁿ, tuì chhut-sì chiū í-keng ū-ê, kiò-chò chin ê tì-sek. Chóng-sī koh chìn chi̍t pō͘, tì-sek ê chhâi-liāu sī tuì keng-giām, chiū-sī tuì lí ê kám-kak ki-koan só͘ ji̍p ê, kā i khioh chò-hoé lâi ha̍h lí ê ngō͘-sèng-tiong só͘ ū hit cha̍p-jī ê bô͘, iā hó-lé-á kā i thóng-it cho͘-chit khí-lâi, i chiū koai-koai tiàm lán lāi-bīn chò lán chin ê tì-sek. Nā sio̍k chit khoán ê tì-sek chin thò-tòng, hó ēng, ta̍k só͘-chāi to sio-siāng, bô-hun kó͘-chá, hiān-kim, tang-pêng á-sī sai-pêng; chò lí an-sim, éng bô piàn-oāⁿ.
Chóng-sī chit ê Khong-tek chin gâu pìⁿ-khang; kóng-á-kóng, kàu lō͘-boé soà kā lí oē chi̍t-tiâu hûn. Chiū-sī hun chi̍t-ê hiān-siōng-kài, koh hun chi̍t-ê pún-thé-kài. I kóng, nā sio̍k tī hiān-siōng-kài ê sū, chò lí chiàu téng-bīn hit hō hoat-tō͘ lo̍h-khì káng-kiù, tiāⁿ-tio̍h kàu-boé ē hō͘ lí bat--khì, bē giâu-gî, iā bē hō͘ lâng kóng sī to̍k-toàn--ê.
Chóng-sī nā sio̍k pún-thé-kài ê sū-lí lóng m̄-thang khì kha̍p-tio̍h. Nā ài káng-kiù sī thó thâu-khak-thiàⁿ nā-tiāⁿ, kiat-kio̍k bē thang bat. Lâng to bô káng-kiù lêng-hûn, chū-iû, Siōng-tè, hit-hō ê koân-lī. Sui-jiân lâng tù Iú-sîn-lūn chin toā-pún teh chèng-bêng ū chi̍t ê Siōng-tè, kî-si̍t sī teh chèng-bêng i ka-tī. Nā m̄-sī Siōng-tè pún-sin, thài ē thang chai-bat Siōng-tè? Tû-hui tio̍h tiàm tī Siōng-tè, kap I saⁿ chhin-chhiūⁿ, chiàⁿ ē thang bat I.
Khong-tek tī thâu-chi̍t-pún chheh ū kóng, ēng tì-sek bē-ē thang bat pún-thé-kài ê sū. Tì-sek sī hiān-siōng-kài ê châi-sán. Tī tē-jī pún chheh, chiū-sī "Sit-chián lí-sèng phoe-phoàn", i chiū chiong lêng-hûn, chū-iû kap Siōng-tè kā i ká-tēng lo̍h-khì. Chit saⁿ-hāng tuì tì-sek sī chhoē bô, iáu-kú tī sìn-gióng ê kài-hān-lāi m̄-thang bô. Só͘-í Khong-tek chiū khì siūⁿ chi̍t ê chì-toā ê Siōng-tè chhut--lâi, kā hō chi̍t ê miâ kiò-chò "Bu̍t-chū-sin." chit ê "Bu̍t-chū-sin" ū toā ui-giâm; thóng-lí ú-tiū bān-siōng, jîn-seng bān-sū. I só͘ thoân-chhut ê bēng-lēng sī choa̍t-tuì bô tiâu-kiāⁿ. Pò-siúⁿ, hêng-hoa̍t lóng tī I ê chhiú-thâu.
Chóng-sī tio̍h ài lêng-hûn put-bia̍t chiàⁿ ū lí-khì; iū-koh beh hêng-hoa̍t lâng, sī in-uī ū hō͘ lâng chū-iû, só͘ ū ê chek-sêng lóng kui-tī chèng chū-iû ê jîn-luī. Siōng-tè sī chì-siān, chèng lâng ū sūn-thàn ê gī-bū tī-teh. iā tio̍h in-uī gī-bū lâi chīn gī-bū. M̄-thang phah-sǹg kiâⁿ-hó sī uī-tio̍h kiaⁿ Siōng-tè hêng-hoa̍t, á-sī uī-tio̍h ài tit hēng-hok, khoài-lo̍k; tio̍h bô tiâu-kiāⁿ--ê, sī bû-siōng ê bēng-lēng.
Í-goā iáu ū chē-chē thang kóng, iā sī kap lán khah ū koan-hē--ê. Chhin-chhiūⁿ lêng-hûn put-bia̍t, choē-ok, chū-iû, chín-kiù, Siōng-tè kok, téng-téng. Khó-sioh pò-choá iú-hān, sī ǹg-bāng lín ka-tī káng-kiù. Ē hiáu khoàⁿ Hô-bûn ê lâng tio̍h bé "Káng-chō" 4 goe̍h-hō khì tha̍k, chiū ē pang-chān lí khah bêng.
Boē tn̄g-pit ê tāi-seng ài hoan-e̍k kì-liām Khong-tek hit tè chio̍h-pi só͘ khek kuí-kù oē chò chi̍t phiⁿ bûn ê kiat-lūn.
Pi ê bûn sī ēng i pêng-seng só͘ siông-ēng ê oē lài khek tī hit-nih--ê, kóng: "Jú kā i siūⁿ, siūⁿ jú-kú, chiū jú ū sin ê kám-thàn kap chun-kèng lâi chhiong-moá tī sim--ni̍h ê ū nn̄g-hāng: chiū-sī tī lán ê téng-bīn chhàn-lān ê chhiⁿ só͘ chiò ê thiⁿ, í-ki̍p tī lán sim-lāi ê tō-tek-lu̍t."