Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
(Soà-chiap chêng-hō)
Gô͘ Chhiong-sēng
1928.06.01 519 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 28 Hō) p.11-12
Tē-it chiuⁿ: Tī Tâi-oân thâu chi̍t-pái ê Ki-tok-kàu.
Tē 1 chat: Hô-lân lâng ê léng Tâi.
Taⁿ lán chiām-sî lâi khoàⁿ Se-iûⁿ ê tāi-sè. Tī cha̍p-saⁿ-sè-kí ê tiong-chām ū hoat-bêng Chí-lâm-chiam, m̄-nā án-ni tuì ha̍k-su̍t ê chìn-pō͘ ē-thang chèng-bêng tē-kiû sī îⁿ--ê. Tuì án-ni èng-iōng chit-ê chí-lâm-chiam kiâⁿ-chûn ê lâng káⁿ hó-táⁿ sái chhut khì goā-iûⁿ. Só͘-í kiâⁿ-chûn-sut ke put-chí chìn-pō͘.
Tī 1486 nî Bartholomew Dias ū hoat-kiàn sái tuì A-hui-lī-ka ê Lâm-toan khì ìn-tō͘ ê chûn-lō͘. Koh tī 1492 nî Christopher Columbus ū hoat-kiàn A-bí-lī-ka sin tāi-lio̍k. Koh tuì 1519 nî kàu 1522 nî Magellan ū hoat-kiàn tuì Thài-se-iûⁿ chhut-khì Thài-pêng-iûⁿ ê chûn-lō͘, m̄-nā án-ni, tuì i chit-pang ê kiâⁿ-chûn tit-tio̍h ēng sū-si̍t lâi chèng-bêng tē-kiû sī îⁿ--ê. In-uī i tī chit thâu boé saⁿ-nî-kú ū se̍h sè-kài chi̍t-lìn. Chóng-sī khó-sioh i tī lâm-iûⁿ hoān-hong beh oá chit-ê tó, i pún-sin soà hō͘ hit só͘-chāi ê chhiⁿ-hoan thâi-sí. Í-chêng nā-beh khì ìn-tō͘ hái-lō͘ chí-ū chi̍t-tiâu nā-tiāⁿ. Chóng-sī kàu cha̍p-la̍k-sè-kí-thâu ū koh ke hoat-kiàn nn̄g-tiâu sin ê hái-lō͘.
Tuì hoat-kiàn chit-nn̄g tiâu sin hái-lō͘, Au-chiu ê chèng Sian-chìn-kok bô m̄ kèng-cheng beh lâi Tang-iûⁿ chò seng-lí, thàn-chîⁿ. Tī ta̍k só͘-chāi ū siat in ê si̍t-bîn-tē lâi keng-êng, cheng-chìn in bó-kok ê hok-lī. Tī cha̍p-la̍k-sè-kí-boé, Phô-tô-gâ ū lâi kā Tiong-kok chioh Ò-mn̂g chò in ê kin-kì-tē. Se-pan-gâ ū chiàm-niá Hui-li̍p-pin kûn-tó, chiong Lū-sòng chò kin-kì-tē. Lióng-kok lóng put-chí chin hoat-tián. Chóng-sī hit-sî Hô-lân sǹg-sī Hō͘-chìn-kok, khoàⁿ tio̍h Sian-chìn-kok teh tit-tio̍h hok-lī, teh hoat-tián soah tòng-boē-tiâu, chiū khì cho͘-chit chi̍t-ê hoē-siā kiò-chò 'Tang în-tō͘ hoē-siā' lâi Tang-iûⁿ kap Phô, Se lióng-kok kèng-cheng pà-koân. Tāi-seng lâi chiàm-léng Jiáu-a, soà-chiap beh chhiúⁿ Lū-sòng, chóng-sī bô sêng-kong, chiū oāⁿ hong-hiòng beh toa̍t Ò-mn̂g, soà hō͘ Phô-tô-gâ kap Tiong-kok ê liân-ha̍p-kun kā phah-thè. Chóng-sī Hô-lân lóng bô sit-chì, put-sî ēng hoat-tō͘ beh piàⁿ-tó chit nn̄g-ê Sian-chìn-kok.
Sè-kài ê tāi-sè piàn-chhian kah chhin-chhiūⁿ chit-khoán beh thài-ū, kan-ta Tâi-oân chit só͘-chāi lâi pêng-an kè-ji̍t.In-uī án-ni tī 1590 nî kha-tau, Phô-tô-gâ lâng chiū hoat-kiàn tio̍h chit-ê tó.Chóng-sī m̄-chai uī-tio̍h sím-mi̍h sū-chêng in bô tì-ì chit ê tó, pàng-sak khì. Kàu taⁿ chhun 'Ilha Formosa' chit-kù oē chò éng-oán ê kì-liām.
Í-chêng só͘ kóng Hô-lân lâng ū lâi chiàm-léng Jiáu-a, ēng Ba-ta bia chhī choè kin-kì-toē, chhut-la̍t keng-êng seng-lí. M̄-nā án-ni, in-uī beh toa̍t Sian-chìn-kok ê lī-koân, ū lâi beh chiàm-léng Se-pan-gâ ê Lū-sòng, chóng-sī bô sêng-kong. āu-lâi ū oāⁿ hong-chiam, tī 1602 nî lâi phah Phô-tô-gâ cho͘-chioh ê Ò-mn̂g; chóng-sī khì hō͘ Phô-tô-gâ kap Bêng-tiâu ê liân-ha̍p-kun kā phah-thè. Tú-hó tī hit put tek-ì ê sî, ū Bêng ê seng-lí lâng Lí Kím, Hoan Siù kap Koeh Chín, chit saⁿ-lâng kā in siāu-kài Phîⁿ-ô͘ ê tāi-chì, chiah koat-tēng beh lâi chhim-lio̍k Phîⁿ-ô͘. Só͘-í tī 1607 nî ê 7 goe̍h, ū phài nn̄g-chiah ê chûn-lām tuì Tâi-oân hái-kiap keng-kè lâi Phîⁿ-ô͘. In-uī chit-ê sî-chūn tú-hó sī Phîⁿ-ô͘ só͘ ū ê siú-pī-peng lóng thiat-thoè liáu, só͘-í chiah bô lâng thang chó͘-chí in ê chiūⁿ-lio̍k.
Bêng-chèng-hú thiaⁿ-kìⁿ chit-ê tāi-chì, chiū liâm-piⁿ bēng-lēng Hô-lân lâng tio̍h lī-khui Phîⁿ-ô͘, chóng-sī Hô-lân lâng m̄-khéng, m̄-nā án-ni, koh the̍h saⁿ-bān-kim hō͘ tông-sî ê káu-koaⁿ Sòng Chhái, kiû i tio̍h kap in boé, boē. Tuì án-ni ū chin-chē ê seng-lí lâng tuì pún-kok àm-chīⁿ chài hoè-mi̍h lâi kap in boé, boē In-uī án-ni Hok-kiàn ê chóng-peng Si Tek-chèng chiah phài To͘-si, Sím Iú-iông chhoā peng lâi Phîⁿ-ô͘, giâm-tiōng kap Hô-lân lâng kau-sia̍p. Soah piáu-si nā m̄ thoè beh ēng bú-le̍k kái-koat, Hô-lân lâng khoàⁿ-tio̍h sū bô thang hó, 'koáⁿ put-te̍k-chiòng' chiū tī hit-ê 10 ge̍h chiah lī-khui Phîⁿ-Ô͘. Tī chit-sî Hok-kiàn ê Sûn-bú, Lâm Ki-ek liāu kóng, Hô-lân lâng ē koh-chài lâi, só͘-í ū siōng-chàu chhéng Phîⁿ-ô͘ tio̍h siat siú-pī lâi tî-hông. Chóng-sī hông-pī boē si̍t-hiān ê í-chêng Hô-lân lâng í-keng koh-chài lâi lah.
