Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
(Soà-chiap chêng-hō)
1928.07.01 520 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 29 Hō) p.11-13
Tī 1622 nî, Hô-lân ê chiong-kun Kai-che-lu-lin chhoā cha̍p-chhit chiah ê chiah3-chûn lâi Phîⁿ-ô͘ tuì Ang-bo̍k-têng chiūⁿ-lio̍k. Hit-sî ū chin-choē ê Tiong-kok thó-hái lâng lâi tiàm tī chia. Hō͘ Hô-lân lâng chhiúⁿ-khì ê thó-hî chûn ū la̍k-pah goā chiah; m̄-nā án-ni chiong Tiong-kok lâng khiú khì choè tiok-siâⁿ ê ku-lí. Siū-tio̍h in ê ge̍k-thāi put-chí toā, tì-kàu siâⁿ khí boē-hó ê tāi-seng chiū sí kah beh liáu khì.
Taⁿ chiong Ba̍k-sì só͘ siá ê chhau-lio̍k tām-po̍h, "In-uī beh khí siâⁿ-chē ū lia̍h Tiong-kok lâng 1500 lâng. Kiông-chè kiò in tio̍h choè kang. Kang-sū boē lo̍k-sêng ê í-chêng chiū í-keng gō-sí 1300 lâng. In-uī chi̍t-ji̍t chiah poàⁿ-kin bí hō͘-in chia̍h nā-tiāⁿ."
Koh Lu-lo-ui, Hi-ku-su--sī ê Tâi-oân le̍k-sú ū siá kóng, Hô-lân lâng sūn chit- ê ki-hoē chiong beh cháu ê Tiong-kok lâng lia̍h lâi nn̄g-ê ēng liān-á kā pa̍k--leh, hō͘ in tio̍h tiok siâⁿ-chhiûⁿ, kàu lo̍k-sêng-āu kéng hiah ê iáu oē choè-kang ê, kā chài koè-khì Ba-ta-bia khì boē lâng choè lô͘-châi.
ia̍h nā koh chiong Ha-gu kì-lio̍k-kio̍k só͘ pó-chûn ê kong-pò lâi khoàⁿ ū siá kóng, "Tuì Phîⁿ-ô͘ só͘ chài 270 lâng ê tiong-kan bô tāi-chì kàu Ba-ta-bia--ê chiah ū chhun 130 lâng nā-tiāⁿ." Chit-khoán ê sū-si̍t sī the sím-mi̍h?Keh-tńg-nî Bêng-chèng hú hut-jiân phài peng lâi kā cheng-hoat. Tī chit ê chiàn-cheng tiong Hô-lân lâng kap hái-chha̍t liân-lo̍k, phài chûn-lām 8 chiah toà Tiong-kok ê Gō͘-sū kap Tong-tēng hia chhut-la̍t lâi khian-che chit ê chiàn-cheng.
Koh keh-tńg-nî Hok-kiàn ê Sûn-bú, Lâm Ki-ek phài Chóng-peng Iú Chu-kun chhoā peng âi Phîⁿ-ô͘, ū lia̍h Hô-lân ê chiòng-koa Ko-bun-lut goā 11 lâng. It-sèng, It-pāi chhin-chhiūⁿ án-ni thâi ū 8 ge̍h ji̍t-kú. Bêng-chèng-hú kàu-bé ū jiōng-bō͘, ēng saⁿ-tiâu tiâu-kiāⁿ kap Hô-lân kóng-hô lâi soah chit-ê chiàn-cheng Tē-it-tiâu, Hô-lân tio̍h lī-khui Phîⁿ-ô͘ Tē-jī-tiâu, Bêng-chèng-hú bô hoán-thi Hô-lân ê chiàmTâi-oân. Tē-saⁿ-tiâu, tuì hit-tia̍p liáu-āu ín Hô-lân kap Tiong-kok bō͘-e̍k, chit saⁿ-tiâu. Tī 1624 nî 8 ge̍h Hô-lân lâng chiah li-khui Phîⁿ-ô͘-tó, sái tuì Tâi-oân hái-kiap ê tang-pêng lâi kàu Tâi-oân ê Se-lâm, Lo̍k-ní-bûn ê só͘-chāi chiah ji̍pTâi-kang, la̍h chiah chiūⁿ-lio̍k tiàm tī hiān-sî ê Tâi-lâm hū-kīn. Í-āu Phîⁿ-ô͘-tó bô koh-chai khoàⁿ-kìⁿ Hô-lân lâng, kan-ta chhun hit ê tó ê miâ choè-óng-nî ê kì-liām. Se-iûⁿ lâng hiān-sî iáu kiò chit ê tó choè Pescadores Islands, ì-sù chiū-sī thó-hái lâng ê tó. Khí-goân chiū-sī tuì Hô-lân lâng lâi. Hô-lân lâng tuì án-ni oân-choân tit-tio̍h Tâi-oân. Tâi-oân ê keng-êng chiū-sī sio̍k tī Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê só͘ koán. Taⁿ lâi kóng-khí Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê só͘ koán. Taⁿ lâi kóng-khí Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê loē-iông tām-po̍h:－
Tang ìn-tō͘ hoē-siā chiū-sī siat tī Jiáu-a ê Ba-ta-bia ê só͘-chāi. I ê cho͘-chit tāi-seng sī kò-jîn ê thoân-thé, choân-bûn uī-tio̍h Tang-iûⁿ ê bō-e̍k lâi sia̍t--ê. āu-lâi Hô-lân chèng-hú choè chit ê hoē-siā ê kàm-tok. Chèng-hú ū hí-khó chit ê hoē-siā to̍k-chiàm bō͘-e̍k, tuì A-hui-lī-ka ê Hí-bōng-hong kàu Lâm-bí ê Majelan hái-kiap chí. Koh hō͘ i tī chit tiong-kan ū soan-chiàn, kóng-hô, thó͘-toē koah-jiōng, tiâu-iok thê-kiat ê te̍k-koân. Hit-sî só͘ phài ê Léng-sū si̍t-chāi sī chit ê hoē-siā ê siā-oân, kân, kan-ta hêng-sek-chiūⁿ hō͘ chèng-hú jīm-bēng nā-tiāⁿ. Só͘-í chit ê hoē-siā ê sèng-chit chi̍t-bīn sī seng-lí lâng, chi̍t-bīn sī chèng-hú. Tang ìn-tō͘ hoē-siā tit-tio̍h chit khoán siang-bīn-lāi ê kiàm lâi toà tī Tang-iûⁿ ê thian-toē the hiông-hui, beh thài m̄ tek-le̍k.
In lâi chiàm-léng Tâi-oân, liâm-piⁿ tiàm tī hiān-sî ê An-pêng khí siâⁿ kiò-choè Je-lan-lia, koh tī hiān-sî ê Tâi-lâm khí siâⁿ kiò-choè Phu-lo-bi-lan-tia lâi thóng-tī Tâi-oân choè in ê kin-kì-toē, Nā khoàⁿ Tiong-kok ê ku-kì ū siá kóng, "Siâⁿ ê khoah ū 276 tn̄g 6 chhioh, koân ū 3 tn̄g goā," kan-ta khoàⁿ chit-ê mā chai hit-bô͘ ê khóng-tāi. Chit-ê chiū-sī in thóng-tī Tâi-oân 38 nî kan ê ki-chhó͘. Hit-sî Hô-lân lâng toà tī Tâi-oân ê koaⁿ bîn iok 600 pah; siú-pī-peng 2200, che phah-sǹg sī ke̍k-sēng sî-tāi ê lâng-sò͘.
Tī 1618 nî Boán-chiu ū chi̍t-lâng miâ-kiò ài-chhin-kak-lô hêng-khí lâi thóng-tī Boán-chiu, kàu 1636 nî lâm-hā lâi phah Bêng-tiâu, kok-hō chiah kiò-choè Chheng, kàu 1644 nî Lí Chū-sêng hoán, Lâm-kiaⁿ sio-soà hām-lo̍h. In-uī án-ni tuì Iông-chú-kang í-lâm, bô-lūn kàu sím-mi̍h só͘-chāi to-ū hoán-loān, jîn-bîn só͘ siū ê chhi-chhám, kan-khó͘ si̍t-chāi sī kóng boē-liáu. Só͘-i ū chin-choē ê liông-bîn lâi Tâi-oân siám-pī chai-lān, chhē seng-oa̍h ê an-choân.
Lūn-kàu Hàn-bîn-cho̍k ê lâi Tâi-oân sī tuì chin-chá chiū ū, chóng-sī tām-po̍h nā-tiāⁿ; kàu chit-pang chiah chin-choē lâi. Tng hit-sî lâi tiâm tī Phu-lo-bin-lan-tia hū-kūn ê Tiong-kok lâng, kóng iok ū 3 bān hō͘, lâng-sò͘ kè 10 bān í-siōng. In m̄-nā kau-ta tiàm tī chhī-lāi keng-êng siong-gia̍p nā-tiāⁿ, koh-chài khai-khún khòng-iá chèng gō-kak, chhah kam-chià; ū-ê ji̍p khì kàu chhim-soaⁿ kap chhiⁿ-hoan kau-oāⁿ mi̍h. Hô-lân lâng lī-iōng chit-ê lâi khui-hoat Tâi-oân ê hù-goân. Toā-toā hoan-gêng Hàn-bîn-cho̍k ê î-bîn. Tuì án-ni Hàn-bîn-cho̍k ê î-bîn chi̍t-ji̍t chi̍t-ji̍t ke, m̄-kú Hô-lân lâng in-uī tuì lī-io̍k siuⁿ kè-thâu, ū teng-siu chéng-chéng ê soè-hāng. Liân 7 hè í-siōng ê gín-ná muí ge̍h ia̍h tio̍h la̍p it-tēng ê jîn-thâu soè. In-uī siūⁿ ge̍h-thāi peh-sìⁿ, sit-lo̍h bîn-sim, tì-kàu kuí-nā-pái khí hoán-loān, kai-chài ū phah-pîⁿ, muí-pái ê hoán-loān to-ū ge̍k-sat Hàn-bîn-cho̍k, tì-kàu Hàn-bîn-cho̍k, tì-kàu Hàn-bîn-cho̍k ê hoán-kám ná chhim.
Tī 1661 nî Tēⁿ Sêng-kong ê lâi phah Tâi-oân, thang kóng sī tuì in ê ge̍k-thāi Hàn-bîn-cho̍k ê só͘-tì, ia̍h sī bô kè-thâu. Kàu 1662 nî kò͘-put-chiong tio̍h lī-khui chit ê hù-goân chin-choē ê Tâi-oân, kiám m̄-sī chin khó-sioh? Kiám-chhái ū lâng beh phoe-phêng kóng, chèng-tī-siōng ê būn-tê lóng bô siá, chóng-sī che sī goá ê koat-sim. Ki-tok-kàu í-goā ê būn-tê nā ē bián-tit goá chiū bô siá, chhiáⁿ liōng-kái.
