Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú

Gô͘ Chhiong-sēng

1928.08.01 521 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 30 Hō) p.11-13

Gô͘ Chhiong-sēng Sian-siⁿ tī 6 ge̍h 28 hō siū Chú kéng-tiàu. Tâi-oân kàu-hoē ū toā sún-sit chi̍t uī iú-uî ê jîn-bu̍t. Goán toā-toā kā i siong-sim. I tuì tī goán ê Pò-choá put-chí chhut-la̍t. Goán ài kā i kám-siā, soà siá kuí-jī lâi piáu goán ê tiàu-ì.

Phian-chhip-pō͘.

(Soà-chiap chêng-hō)

Tē-jī chiuⁿ:－

  Tē 2 chat: Hô-lân lâng ê pò͘-kàu.

• A. Soan-kàu-su kán-tan ê īⁿ-tōng. Tī 1624 nî, Hô-lân lâi chiàm Tâi-oân, in pún-kok ê tong-kio̍k-chiá chiū liâm-piⁿ ū hi-bōng beh phài thoân-tō-su lâi chí-tō tiàm tī Tâi-oân ê Hô-lân lâng. Chit ê hi-bōng āu-lâi ū si̍t-hiān phài nn̄g-ê lâi, thâu-chi̍t-ê chiū-sī Michel Theodori, tē-jī-ê chiū-sī Lawrengoon. Thâu-chi̍t-ê lâi Tâi-oân bô loā-kú chiū liâm-piⁿ koh kiò tò-khì Ba-ta-bia. Tē-jī--ê khiok ū chiap-soà tī-chia choè kang kàu 1627 nî ê 5 ge̍h. Tī Tâi-oân thâu-chi̍t-ê thoân Ki-tok ê Hok-im--ê chiū-sī chit nn̄g-lâng. Chóng-sī khó-sioh che sī kan-ta thoân hō͘ in pún-kok lâng thiaⁿ nā-tiāⁿ, tuì í-goā ê lâng khiok iáu-bē tio̍k-chhiú. Só͘-í nā beh giâm-bi̍t lâi kóng thâu-chi̍t ê pò͘-kàu tī Tâi-oân--ê sī sím-mi̍h lâng, phah-sǹg tio̍h kóng āu-lâi hit ê Georgius Candidius khah tú-hó.

In ê lâi Tâi-oân pò͘-kàu ê goân-in, thang kóng sī tuì in ê chèng-chhek siⁿ chhut-lâi--ê. In ê thóng-tī Tâi-oân ê chèng-chhek m̄-sī ēng bú-le̍k, sī ēng kàu-hoà choè toē-ki. In ēng kàu-hoà chú-gī choè in ê chèng-chhek khiok sī ū nn̄g hāng ê lí-iû. Thâu-chi̍t hāng, in-uī beh ēng Tâi-oân choè in Hô-lân ê éng-oán-tek ê kin-kì-toe, koh-chài beh khui-hoat loē-tē ê hù-goân. Tē-jī hāng, in-uī beh pó-choân Tâi-oân lāi-goā ê an-choân. Só͘-í in ēng Ki-tok-kàu choè in kàu-hoà ê chhiú-toāⁿ. In-uī chit ê kàu-hoà sū-gia̍p sī tuì chèng-chhek siⁿ-chhut lâi--ê só͘-í ū chin-choē kong-lī-tek ê sek-chhái, che khiok ia̍h sī tong-jiân. Chóng-sī chit chéng ê kàu-hoà khiok m̄-sī choè tē-it hó ê, m̄-kú Siōng-tè kā i sèng-piat hō͘ i choè êng-hián I ê tōng-ki. Hô-lân lâng uī-tio̍h beh koàn-thiat chit ê bo̍k-tek só͘-í ū phài soan-kàu-su lâi pò͘-kàu tī chhiⁿ-hoan ê tiong-kan. Hit ê thâu chi̍t-ê chiū-sī Rev. Georgius Candidius. Í-āu 35 nî kú só͘ phài ê soan-kàu-su ū chhun tī kì-lio̍k--ê ia̍h ū 30 miâ chó-iū. Taⁿ chiong phài-khián ê soan-kàu-su chiàu in ê nî-thāi-sūn lâi siá in ê īⁿ-tōng ê tām-po̍h lâi choè chham-khó.

  Chiàu téng-bīn só͘ kóng Candidius chiū-sī lâi Tâi-oân soan-kàu-su ê thâu-chi̍t-ê. I sī tī 1627 nî 5 ge̍h 4 ji̍t lâi kàu lán Tâi-oân. I chi̍t-ē kàu Tâi-oân chiū liâm-piⁿ o̍h chhiⁿ-hoan-oē kap gián-kiù chhiⁿ-hoan ê chong-kàu. Keng-kè nn̄g nî āu chiah tit-tio̍h tông-lô-chiá Robert Junius ê pang chān. I m̄-nā tio̍h-boâ tī chong-kàu kap kàu-io̍k nā-tiāⁿ, ia̍h ū ēng chhiⁿ-hoan-lâi e̍k Sèng-chheh ê chi̍t pō͘-hūn. I tī 1631 nî ū tò-tńg khì Ba-ta-bia, keng-kè nn̄g nî chiah koh lâi Tâi-oân, kap Junius tiàm tī Chhiah-khàm lâi chīn-la̍t thoân-tō. Sò͘-nî ê tio̍h-boâ bô khang-khang; kàu 1636 nî 3 ge̍h 11 ji̍t pò-kò Ba-ta-bia ê si̍t-bîn thiaⁿ ê sî, í-keng ū tit-tio̍h 700 ê toā-lâng lâi siū soé-lé lah. Kàu 1637 nî chiah tńg-khì Hô-lân.

  Tē-jī--ê chiū-sī Robert Junius. I tī 1629 nî kè-lâi Tâi-oân pang-chān Candidius. Í-āu chīn-la̍t choan-sim tì-ì thoân-tō kap kàu-hoà chhiⁿ-hoan. Tī 1636 nî Candidius oē thang pò-kò hiah hó ê sêng-chek, kî-si̍t lán boē thang boē kì-tit ū Robert Junius teh kā i pang-chān. Tuì chit ê hó sêng-chek ê pò-kò, in ê iau-kiû chiah tit-tio̍h hú-khó. Só͘-í tī 1636 nî 4 ge̍h 23 ji̍t Assuerus Hoogesteyn ū lâi Tâi-oân, koh siāng-nî, 7 ge̍h 26 ji̍t, Ba-ta-bia ê hoē-gī ū koh koat-gī phài Joaⁿes Lindeborn lâi Tâi-oân tàu kha-chhiú. I tī 1637 nî uī-tio̍h Hô-lân lâng ū siū-phài lâi Tâi-oân choè Zeelandia siâⁿ ê choan-jīm bo̍k-su. Tī hit tiong-kan put-hēng Lindeborn ū choè m̄-tio̍h, só͘-í hō͘ lâng kā i bián-chit, koh-chài Hoogesteyn í-keng lóng chún-pī liáu lah, oē-thang chhut-khì pò͘-tō ê sî soà hō͘ Siōng-tè tiàu tńg-khì. In-uī án-ni Junius koh-chài chi̍t pái bô tâng-phoāⁿ thang kap i choè kang; in-uī beh pó͘ thang kap i choè kang; in-uī beh pó͘ chit ê khoat-oân, tī 1638 nî 7 ge̍h 12 ji̍t Joaⁿes Schotanus siū phài lâi pang-chān Junius. Keh tńg-nî ê 12 ge̍h 11 ji̍t m̄-chai uī-tio̍h sím-mi̍h lí-iû bô siū ún-chún tńg-khì Ba-ta-bia, soà hō͘ chèng-hú kā i thêng-chit, chin kú ê tiong-kan siū-tio̍h kàu-hoē ê khiàn-chek.

  Tī 1641 nî chiaⁿ-ge̍h Ba-ta-bia ū chiap-tio̍h chi̍t tiuⁿ phoe chiū-sī teh pò Leeuwius sí-khì ê tāi-chì. Só͘-í siāng hit nî ê 7 ge̍h 12 ji̍t chiah oē-thang tit-tio̍h ngiâ-chih Joaⁿes Bavius, chóng-sī i chi̍t-ē kàu Tâi-oân, Junius in-uī 10 nî kan ê tio̍h-boâ ū hō͘ i hioh-khùn. Tī 1641 nî 5 ge̍h 8 ji̍t i ū lī-khui Tâi- oân khì Ba-ta-bia kap Tong-kio̍k saⁿ-kìⁿ. Tī hit tâm-oē ê tiong-kan Tong-kio̍k ū mn̄g i ê ì-kiàn khoàⁿ sī beh tńg-khì pún-kok, á-sī oē-thang koh tńg-lâi Tâi-oân. Hit-sî i ēng nn̄g tiâu ê tiâu-kiāⁿ kap Tong-kio̍k kóng, nā oē-thang tit-tio̍h èng-ún chiū beh koh lâi Tâi-oân. Thâu-tiâu sī ke ge̍h-kip, tē-jī tiâu sī i só͘ choè ê tāi-chì chèng-hú m̄-thang kap i kan-sia̍p. āu-lâi chèng-hú ū ín i, só͘-í tī siāng-nî siāng ge̍h 13 ji̍t (iok-sok beh koh toà saⁿ-nî kan) koh-chài lâi Tâi-oàn. Tī 1643 nî, Simon Van Green ū siū phài, siāng-nî ê 12 ge̍h 14 ji̍t Junius moá-jīm tńg-khì in pún-kok an-uì in lāu-bú.

  Tī 1644 nî Joaⁿes Happartius ū siū-phài lâi Tâi-oân. Tī chi̍t tiong-kan Havius sī toà tī Soelang (Siau-lâng?) ia̍h teh sûn-sī Mattau (Moâ-tāu), Dorco (Lo̍k-káng?), Tilosen (Chu-lô-san?), Tevorang ê chèng kàu-hoē. Van Green sī tiàm tī Favolang ia̍h teh kàu-hoà hū-kūn ê hiuⁿ-chng. Happartius sī tiàm tī Zeelandia siâⁿ teh chiáng-lí Hô-lân lâng ê chi̍p-hoē kap teh pang-chān Sakam (Chhiah-khàm), Tavokan (Toā-ba̍k-kàng), Baloan. Koh-chài Olef só͘ ín-siū teh kàu-hoà--ê chiū-sī lâm-pō͘ it-tài ê hiuⁿ-chng. Tuì án-ni lâi khoàⁿ in pò͘-kàu ê khu-he̍k, pak sī kàu Favolang, lâm sī kàu Pangsoia (Pàng-soh); si̍t-chāi sī chin khoah. Khiok hit tiong-kan iáu ū boē-sìn ê hiuⁿ-chng.

  Tī 1647 nî Bavius ū tú-tio̍h phoà-pīⁿ chin tāng ū tńg-khì, koh-chài Van Green ia̍h tńg-khì. Só͘-í tì-kàu put-chí chin khoat-kang. Chit ê hong-siaⁿ chi̍t-ē ji̍p Daniel Gravius ê hī-khang, i liâm-piⁿ hoat-piáu i ê koat-sim beh uī-tio̍h Tâi-oân kàu-hoē lâi chhut-la̍t. Kàu tī chit-tia̍p i sī toà tī Ba-ta-bia thoân-tō. Tuì i ê jîn-keh kap châi-lêng hō͘ lâng put-chí thiàⁿ i. Chèng-lâng lóng m̄-kam hō͘ i lâi Tâi-oân, chóng-sī khoàⁿ-tio̍h i ê koat-sim hiah kian, chiah hō͘ i ka-kī chū-iû. Tī 1647 nî 5 ge̍h 6 ji̍t lī-khui Ba-ta-bia lâi Tâi-oân. I tī Tâi-oân kàu-hoē phah-piàⁿ 4 nî kú, tuì i ê gú-ha̍k thian-châi ū toā-toā lī-ek Tâi-oân. Tī 1651 nî 2 ge̍h 5 ji̍t i ū koh kám-kak-tio̍h Ba-ta-bia ê thoân-tō su-bēng, ko͘-put-chiong lī-khui Tâi-oân. Kap Gravius siang-nî Jacobus Vertrecht ū siū-phài. Keh-tńg-nî Antonius Hambroch ia̍h koh lâi tàu kha-chhiú.

  Tī 1649 nî koh tit-tio̍h nn̄g uī ê Soan-kàu-su, chiū-sī Gilbertus Happartius kap Joaⁿes Kruyf. Tī 1651 nî Rutger Zesschemaker kap Joaⁿes Lutgens ū siū-phài. Chit ê sî-tāi thang kóng sī Hô-lân lâng thoân-tō ke̍k-sēng ê sî-tāi. Koh-chài lâi kóng sī Hô-lân tī Tâi ê n̂g-kim sî-tâi ia̍h bô m̄-tio̍h. Tī chit ê sî-chūn só͘ ū soan-kàu-su ê sò͘ sī kè-khì ia̍h bô, boē-lâi ia̍h bô. Chāi hit sî siū kàu-hoà ê hiuⁿ-chng ū 293 uī. Tuì án-ni lâi khoàⁿ ia̍h thang tām-po̍h chai hit ê tāi-lio̍k. Tī 1652 nî 4 ge̍h 15 ji̍t ū siū-phài. Siāng hit nî ê 7 ge̍h 3 ji̍t, in-uī beh hō͘ Tâi-oân kàu-hoē khah ū la̍t, só͘-í koh-chài chhiáⁿ Gulielmus Pantheus, chóng-sī i m̄ ún. Tī 1651 nî 7 ge̍h 26 ji̍t Joaⁿes Lutgens ū siū-phài khì Phîⁿ-ô͘. Kàu 1657 nî siū-tio̍h Chú ê tiàu, chhun 4 ê kiáⁿ kap hu-jîn. Phîⁿ-ô͘ thoân-tō sī i choè tāi-seng. Í-āu 4 nî-kú koh phài 9 miâ ê Soan-kàu-su ê nî-piáu lâi siá choè chham-khó.