Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
1928.09.01 522 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 31 Hō) p.11-14
(Soà-chiap chêng-hō)
Tē-jī chiuⁿ:
Tē 2 chat: Hô-lân lâng ê Pò͘-kàu.
B. Pò͘-kàu ê Sū-chek kap Kè-oē.
Chiàu í-chêng só͘ kóng nā beh tiāu-cha chiah ê sū-chek, tû-khí tuì chheh í-goā thang kóng sī bô khah hó ê hoat-tō͘. In-uī chha-put-to oá 200 nî kú, siū-tio̍h īⁿ-kàu ê koán-hat tì-kàu só͘ ū ê kó͘-chek uî-bu̍t tāi-khài lóng bô-khì lah. Só͘-í sū-si̍t thang kóng choân-pō͘ sī tī pò-kò-su, kò-jîn ê phoe-sìn kap lú-hêng-kì nā-tiāⁿ. Tuì án-ni cheng-bi̍t ê gián-kiù thang kóng sī put-khó-lêng. Só͘-í kan-ta chiong chū-chi̍p pò-kò-su, phoe-sìn kap lú-hêng-kì chiah ê chhài-liāu lâi choè boán-chiok. Taⁿ chiong só͘ chū-chi̍p--ê lâi siá tī ē-kha.
Siōng tē-it tāi-seng ê soan-kàu su chiū-sī Georgius Candidius. I ê lâi Tâi-oân sī 1627 nî 5 ge̍h chhoe 4. I lâi kàu Tâi-oân chiū liâm-piⁿ khì o̍h hoan-oē soà gián-kiù chhiⁿ-hoan ê chong-kàu. I siāng tāi-seng só͘ kàu-hoà ê hoan-siā chiū-sī Sin-káng. Hit-sî Sin-káng-siā ê uī-tì chiū-sī tī hiān-sî Tâi-lâm chhī ê sai-pêng, tē-sì Kun-sin ê hū-kūn; tuì Sí-chhiū-á-hn̂g khí kàu Tâi -lâm-chhī hū-kūn it-phiàn lóng sī. Nā chiàu in ê kháu-pi ū siá, "In khí-thâu sī kap Hô-lân lâng saⁿ-kap toà, kàu Hô-lân lâng tiok-siâⁿ liáu chiah poaⁿ chhut-khì tang-pêng cha̍p-jī Chheng-lí ê só͘-chāi."
Taⁿ tuì in ê phoe-sìn lâi siá tām-po̍h in ê thoân Ki-tok-kàu ê bo̍k-tek, hong-hoat, kè-oē kap ì-kiàn. "Ki-tok-kàu thoân-tō sī choè chiàm-iú Tâi-oân tē-it iàu-kín ê tāi-chì. Siat-sú pún-kok nā pàng-sak Tâi-oân ê thóng-tī, chiū Se-pan-gâ á-sī Ji̍t-pún oē lâi chiàm, só͘-í Tong-kio̍k tio̍h ài phài kóng nā chi̍t nî chit ê sū-gia̍p bô choè chiū hit sún-hāi tek-khak toā. Chit só͘-chāi só͘ iau-kiû ê soan-kàu-su tio̍h ài chiong-sin beh toà chia choè kang, á-sī siāng-chió ia̍h tio̍h cha̍p-it-jī nî beh toà chia ê lâng, chiah oē ēng-tit; in-uī nā sī té sî-kan to kan-ta o̍h hoan-oē kap si̍p-koàn to liáu-khì lah. Boē kiat-hun--ê tio̍h hō͘ i kiat-hun liáu chiah lâi khah hó͘. Hit ê lí-iû: tē-it, chiah oē thang thoat-lī iú-he̍k; tē-jī, oē thang chiong sêng-si̍t koh tō-tek-tek ê ka-têng seng-oa̍h hō͘ in choè bô͘-iūⁿ. Chóng-sī nā ū boē kiat hun--ê beh lâi tē-it hó tio̍h ài kak-gō͘ beh kap hoan-hū kiat-hun. Í-goā iáu ū iú-hāu ê hong-hoat, chiū-sī chiong pún-kok ê siān-liông-bîn cha̍p-it-jī--ê hō͘ i choè chi̍t tuī lâi kap in lām chò-hoé toà, koh chài hō͘ in ū kap hoan-hū kiat-hun ê kheng-hiòng."
Tha̍k-kàu chit chat goá ê sim tuì chit chat siū-tio̍h chin choē ê kám-sióng. Kin-á-ji̍t ê soan-kàu hong-chiam, si̍t-bîn tē thóng-tī ê sit-pāi tī tó-uī, lán chiū thang chai. Kó͘-chá ê soan-kàu sī tó͘ sìⁿ-miā--ê, taⁿ ê soan-kàu ū lâng teh phoe-phêng kóng, m̄ ta̍t-tio̍h kóng sī tuì hi-êng lâi--ê. Te̍k-pia̍t Candidius ê î-bîn-àn si̍t-chāi hō͘ lán chin thang o-ló. M̄-sī chiong î-bîn choè chi̍t chéng siu-si̍p kok-ka ê lō͘-ēng lâng, si̍t-chāi sī chin hó-ì chhoā pún-kok ê liông-bîn lâi kap chāi-tē ê lâng saⁿ-kap toà, liân ha̍p-hun ia̍h choè hit tiong-kan tiâu-kiāⁿ ê chi̍t tiâu. Choân-jiân thoat-lī jîn-chéng ê chha-pia̍t. Tuì ū hong-biān lâi kóng in tông-hoà chāi-tē-lâng ia̍h sī hō͘ chāi-tē-lâng hoà koè-khì. Kan-ta chi̍t pêng ê tông-hoà m̄-sī si̍t-chāi ê tông-hoà, che sī bêng-bêng ê sū. Chhin-chhiūⁿ án-ni in ê sêng-sim sêng-ì tit-tio̍h koàn-thiat kàu tī chāi-tē-lâng ê sim-té; só͘-í tī 1652 nî Keh Hoâi-it ê hoán, chiah ū 2000 miâ ê chāi-tē-lâng uī-tio̍h chèng-hú lâi phe-miā. Tuì in ê pang-chān chiah oē thang tit-tio̍h pêng-tiāⁿ. Koh-chài ū chit khoán ê sū-si̍t, siat-sú nā sī uī-tio̍h Hô-lân lâng-ê tāi-chì sui-sī kap in ê chhin-chhek sio-thâi ia̍h bô the-sî.
Tī 1628 nî 12 ge̍h 28 ji̍t, Sin-káng ê pò-kò-su tiong ê chi̍t chat kóng, "Ū teh o̍h hoan-gú koh kà in Ki-tok-kàu sin-gióng. Tī Kiù-chú-tàn ê 14 ji̍t chêng í-keng ū 128 miâ ê chhiⁿ-hoan chai kî-tó ê sū, koh ia̍h oē hiáu-tit soat-bêng Ki-tok-kàu sìn-gióng. Chóng-sī in-uī ū tām-po̍h pa̍t-mi̍h ê lí-iû, só͘-í iáu-boē kā in kiâⁿ sé-lé." Tuì khoàⁿ chit chân chiū thang chhui-siūⁿ Candidius ê lô-le̍k. Tī chit giân-gú hong-sio̍k bô sio-siāng ê ko͘-tó, kīn-kīn keng-kè iok nî-poàⁿ-kú ū thang tit-tio̍h chit khoán ê pò-kò si̍t-chāi hō͘ lán chin thang kám-sim.
Tī 1629 nî 2 ge̍h 1 ji̍t, Sin-káng ê pò-kò-su ê chi̍t chat ū kóng, "Nā beh phài lâi Tâi-oân ê soan-kàu-su tio̍h ài ū siū-tio̍h sîn-sèng ê in-sù kap tông-chêng, chhin-chhiat ê sèng-chit. Bô uì kan-khó͘ ê tāi chì, tio̍h ài toā jím-nāi; koh ū chin toā ê kì-ek-le̍k, ē thang kín-kín bat chia ê hoan-oē. Nā ū chit khoán ê iú-chì-chiá goá beh kià goá phian-chi̍p ê tan-gú jī-tián, kàu-hoē teh ēng ê kî-tó, kap ēng Sin-káng im e̍k ê Ki-tok-kàu ê sìn-gióng kò-tiâu." Nā tha̍k-tio̍h chit chām chiū chai Candidius uī-tio̍h ài beh tit-tio̍h iu-siù ê tông-lô-chiá, ū loā-ni̍h teh jīn-chin. ia̍h thang chai tuì i ū chi̍t pō͘-hūn koan-hē Ki-tok-kàu ê chheh tit-tio̍h e̍k choè hoan-oē, ē thang tit-tio̍h Robertus Junius chit khoán ê hō͘-kè-chiá si̍t-chāi ia̍h sī tuì i ê jia̍t-sêng só͘ siⁿ--ê. Í-hā tām-po̍h lâi tiāu-cha Junius ê phoe-sìn.
Tī Chhiah-khàm, 1640 nî 10 ge̍h 23 ji̍t. "Chèng tiuⁿ phoe ū kóng beh lī-khui Tâi-oân, hit ê lí-iû sī uī-tio̍h goá phoà-pīⁿ ê in-toaⁿ bē-tit thang khì ta̍k só͘-chāi sûn kàu-hoē. Chóng-sī in-uī ū tām-po̍h ê lí-iû kiò goá tio̍h koh tiàm, só͘-í chiām-sî koh iân-kî. Tē-it, tio̍h ài chí-tō Bavius hō͘ i thang cheng-thong tī chit ê sū-gia̍p. Tē-jī, chit kuí goe̍h-ji̍t lāi, goá ê kiān-khong ū chám-jiân khah hó. Tē-saⁿ, tong-kio̍k Paulus ū chài-saⁿ lâu goá tio̍h koh toà. Bavius tuì goá ê chí-tō taⁿ bat chia ê lah, ē thang thiaⁿ thoân-tō-su kap sìn-chiá ê sìn-gióng ê tio̍h m̄-tio̍h. Goá ia̍h sìn i ē thang tng chit khoán ê sū-gia̍p ê hō͘-kè-chiá. Tuì Ba-ta-bia phài lâi ê sian-siⁿ Gerrit Damiaeus ū hō͘ i khì tī Mattau, hia ū siāng toā keng ê ha̍k-hāu, tī hia teh kà. I-seng James Viverius in-uī beh kiam chò bo̍k-su ū teh bián-kióng sîn-ha̍k, goán ǹg-bāng i oē thang lâi chí-tō pún-kok lâng ê chi̍p-hoē. In-uī chím-á, Bavius tio̍h ta̍k lé-pài khì Chhiah-khàm kap in choè lé-pài. Goán ǹg-bāng i oē thang pang-chān goán ê cheng-sîn chhin-chhiūⁿ pang-chān goán ê Jio̍k-thé chi̍t-iūⁿ. Tī kuí-nā-ji̍t chêng goán ū khì hóng-būn Sin-káng, Tavakan, Bakloan, Mattau, So͘lang chiah ê só͘-chāi, tī-hia soat-kàu kap kiâⁿ soé-lé lâi sian-siⁿ ê só͘-chāi lâi o̍h chéng-chéng ê kî-tó kap pa̍t-mi̍h, kàu lóng-chóng oē oa̍t-liām--tit chiah soah. Siū soé-lé ê sò͘ lóng-kiōng ū 1070 ê. Í-goā ê só͘-chāi ia̍h sī bē chió.
"Tī chit ê sûn-hoê ê tiong-kan hō͘ goán tio̍h-kiaⁿ ê tāi-chì chiū-sī hiah ê chheng-liân lâng. In m̄-nā chiàu Ki-tok-kàu ê hoat-tō͘ lâi kiat-hun, chiū ang-bó͘ sio-chhoā khì soaⁿ-ni̍h choè kang koh-chài chò-hoé toà. Chiàu í-chêng in ê cha-po͘-lâng nā bô kè 50 hè boē sái-tit kap in bó͘ saⁿ-kap toà. Í-chêng in nā án-ni choè sī pí sí khah kan-khó͘. Sui-jiân sī tī Candidius ê sî ia̍h bē thang khoàⁿ chit khoán ê hêng-uî. Taⁿ ji̍t-ji̍t in ū pàng-sak in í-chêng ê pháiⁿ hong-sio̍k kap si̍p-koàn, ná kūn tī lán ê khoán. Beh hō͘ in kàu án-ni, chám-jiân tio̍h ài sî-kan kàu-ióng. Tuì in lāi-pō͘ kap goā-pō͘ ê piàn-hoà in ū lé-pài, o̍h Ki-tok-kàu ê kàu-lí; ū-ê chiong só͘-o̍h--ê koh-chài ho̍k-si̍p phah-piàⁿ beh hō͘ i koh khah oē kì-tit. In chāi-lâi ê hoat-su ang-î lóng bô sè-le̍k lah, ia̍h oē-hiáu thang kheng-pia̍t hit khoán ê siâ-su̍t lah. In-uī kiaⁿ-liáu chit khoán ê siâ-su̍t thoân-jiám--tio̍h pa̍t lâng, só͘-í ū kìm hoat-su ang-î bē sái-tit kè pa̍t lâng tau. Ha̍k-hāu ê sian-siⁿ lóng ū teh chìn-pō͘, ū chin choē chāi-tē-lâng lóng chin gâu tha̍k, ia̍h chin gâu siá lah.
"Kìm phah-la̍h ê lí-iû ū saⁿ-hāng: it, hoē-siā só͘ ū ê lo̍k-phê iáu ū kuí-nā chheng niá bē kià khì Ji̍t-pún boē; jī, lo̍k ū nî-nî kiám chió; saⁿ, nā koh ín Tiong-kok lâng kè-sio̍k ji̍p-khì phah-la̍h oē siⁿ-khí chin toā ê pháiⁿ éng-hióng, in-uī Dovale kap Vovorollang ê chhiⁿ-hoan siông-siông chhut-lâi chhiúⁿ phah-la̍h ê lâng kap thâi in.
Lâm-pō͘ Takareiang toē-hng tuì Joseph Rover sí liáu-āu bô ū chi̍t ê pún-kok lâng khì tiàm tī-hia. Chóng-sī iáu-kú kap lán put-chí hó, in ia̍h siông-siông lâi Tavakan, Sin-káng, ia̍h lán ê kui-hoà-bîn ia̍h siông-siông khì in hia.Koh-chài chím-á oē-tit thang kap Pangsoia ê lâng kau-poê. Chit só͘-chāi chiū-sī Takareiang kap Lông-kiau ê tiong-kan. Bat in ê thâu-lâng siū-tio̍h Takumei hoan ê kiau-so kap lán bô hô, taⁿ í-keng bô hit khoán ê tāi-chì lah. Só͘-í nā ū kàu-gia̍h kha-siàu beh hō͘ in lâi siū Ki-tok kàu-hoà khiok m̄-sī oh-tit ê sū. Tevorang hū-kūn ê soaⁿ-kan ia̍h ū thiaⁿ-kìⁿ chin choē ê hó siau-sit. Chóng-sī in-uī lō͘ ê pháiⁿ-kiâⁿ, kap goá bô kah ū loā ióng, só͘-i iáu-bē tit-tio̍h khì hóng-būn in ê ki-hoē. Phah-sǹg khoe chuí nā khah ta chiū oē thang khì hóng-mn̄g in. Tī hit só͘-chāi chha-put-to ū nn̄g-pah miâ teh thèng-hāu beh jīn in ê sìn-gióng lâi tit-tio̍h niá soé-lé. Dorko kap Tilosen ê lâng ia̍h kap pa̍t-uī lóng sio-siāng, taⁿ í-keng ho̍k-chiông lán lah. Kan-ta hō͘ Dovale siàn-tōng ê Vovorollang iáu m̄ ài kap lán hô. Siat-sú mê-nî nā oē thang tuì in ê só͘ kiâⁿ lâi hoat Dovale chiū Pak-pō͘ ê pa̍t siā tek-khak oē kap lán iok hô."
Chit tiuⁿ phoe bô-lūn sím-mi̍h tāi-chì to lóng ū. M̄-nā ū chong-kàu ia̍h ū kàu-io̍k, m̄-nā ū chèng-tī ia̍h ū hong-sio̍k, bîn-chêng. ia̍h ū siá kui-sūn--ê, ia̍h ū siá m̄ kui-sūn--ê. In ê ēng kang chiah cha̍p-jī-saⁿ nî kú nā-tiāⁿ, chiū ū thang tit-tio̍h chit khoán ê sêng-chek, si̍t-chāi hō͘ lán thang toā-toā kám-sim. Nā kan-ta khoàⁿ So͘lang ê siū soé-lé ê lâng ū 1070 lâng, ia̍h thang chèng-bêng Siōng-tè koân-lêng kap in ê jia̍t-sêng. Koh-chài hiah ê chāi-tē-lâng oē thang hiah kín pàng-sak in ê tē-jī thian-sèng, chiū-sī hong-sio̍k si̍p-koàn, che sī lán siūⁿ bē kàu ê sū. Junius kóng, "Beh kàu án-ni, chám-jiân tio̍h ài sî-kan kap kàu-ióng," chiū thang chhui-chhat in ê lô-le̍k. Chāi hit-sî káⁿ ū chin choē lâng saⁿ-chiⁿ ài beh siū soé-lé ê khoán, só͘-í tī So͘-lang ū chi̍t-ê tī kàu-hoē chhì-mn̄g-hoē liáu-āu chiah cháu-lâi chhē thoân-tō-su kóng, "Chhiáⁿ kā goá chhì-giām, goá ài beh siū soé-lé." Chit ê m̄-nā kan-ta piáu in ê bô siâ-khì nā-tiāⁿ, ia̍h thang piáu in ê jia̍t-sêng teh kiû tō.
Boē-oân
