Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
1928.1101 524Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 33 Hō) p.11-13
(Soà-chiap chêng-hō)
Tī 1650 nî 11 ge̍h 10 ji̍t ê Tâi-oân nî-hoē pò-kò-su ê poa̍t-chuī ū siá kóng, "Kè-khì la̍k nî kú, Simon Van Green ū khì Tilosen siat Ki-tok-kàu ê toē-ki, ia̍h ū tit-tio̍h put-chí sêng-kong. I lī-khui hia liáu-āu, Jacobus Verrecht ū put-chí jia̍t-sêng lâi kè-sio̍k i ê sū-gia̍p kàu chit-tia̍p. Kàu kū-nî i chiah ū tit-tio̍h Gilbertus Happartius chò i ê pang-chhiú. Goán ū teh kî-thāi tī chit ê só͘-chāi oē thang tit-tio̍h chin hó ê kiat-kó. Hiān-sî chit ê sū-gia̍p ū put-chí sūn-tiāu teh chìn-hêng. Vertrecht í-keng put-chí cheng-kong pún-tē oē lah. M̄-nā soat-kàu kap Ki-tok-kàu būn-tap ēng Tavolang oē lâi e̍k nā-tiāⁿ, chiū ia̍h siông-siông ēng pún-tē-oē lâi soat-bêng chéng-chéng ê tāi-chì. I ia̍h ū teh kà toā-lâng, chóng-sī bô sím-mi̍h hó kiat-kó. I 17 nî kú uī-tio̍h kàu-hoē lâi choè kang, tī hit tiong-kan, i ê chit-bū put-chí choē koh put-chí phah-piàⁿ. Koh ia̍h siū-tio̍h chin choē ê kan-khó͘, uī-tio̍h Siōng-tè kok ê soan-thoân sui-sī sit-lo̍h sìⁿ-miā kap kiān-khong ia̍h bô iàu-kín. Hiān-sî i ê kiān-khong bô tú-hó, koh-chài tī kū-nî ū sit-lo̍h i só͘ thiàⁿ--ê ê hu-jîn, tì-kàu ko͘-put-chiong tio̍h lī-khui Tâi-oân. Chin khó-sioh lâi-nî ia̍h iáu ū pa̍t ê Bo̍k-su beh lī-khui Tâi-oân, chiū-sī Daniel Gravius. Goán ǹg-bāng lia̍t-uī hoaⁿ-hí kéng tú-hó ê Bo̍k-su lâi pó͘ chit ê khoat-oân.
"Koh-chài chi̍t hāng iàu-kín ê chhéng-goān, chiū-sī hiān-sî tē-it iàu-kín ê ìn-chheh ê khì-kū. Taⁿ kán-tan ín-khí tām-po̍h iàu-kín ê tiám hō͘ lín choè chham-khó. Ī-chêng sī in-uī ha̍k-seng chió-ê, só͘-í bô kám-kak-tio̍h hit ê pit-iàu, in-uī tio̍h kà chin choē ê ha̍k-seng, chiū beh hō͘ in ê lô-le̍k khah kiám-chió, chiah tio̍h ēng i. Kàu tī chit-tia̍p in lóng hun cho͘, lûn-liû lâi teh siū kà-sī. Chi̍t pái ê kî-kan iok nn̄g-saⁿ lé-pài kú. Chiàu in ê keng-giām lâi kóng, in tī nn̄g-saⁿ lé-pài kú só͘ o̍h ê ha̍k-khò ê toā pō͘-hūn beh tī kè-khì nn̄g-saⁿ lé-pài ê hioh-khùn lâi bē kì-tit. Che sī tuì-khí in bô chheh thang ho̍k-si̍p, koh thâu-khak ia̍h bô thang hó, kap in ê pîn-toāⁿ ê só͘-tì. Nā siat-sú oē thang lâi hè-chí kū ê kàu-io̍k-hoat lâi chhái-ēng sin-ê, chiū sui-jiân chit hāng sī chin khùn-lân ê sū-gia̍p, iáu-kú oē thang tit-tio̍h chi̍t chéng ê hi-bōng. Koh-chài m̄-chai beh chìn-pō͘ kàu sím-mi̍h thêng-tō͘. In-uī nā oē thang ēng chheh lâi kà, chiū téng-pang tio̍h ēng kuí-nā nî ê kang-hu, taⁿ tī kuí ge̍h-ji̍t kú chiū oē thang tit-tio̍h hit khoán ê hāu-kó.
"Í-siōng só͘ kóng ê lí-iû í-goā, koh-chài khoàⁿ-tio̍h siā-hoē hiān-sî ê chìn-pō͘ boē sái-tit chhin-chhiūⁿ téng-pang ê kàu-hoē hiah kán-tan, kan-ta àm-kì Ki-tok-kàu būn-tap', chiū oē ēng-tit. Lán nā ē thang lâi khoàⁿ in ê jia̍t-sim kap tì-sek-io̍k chiū oē chai in lêng-hûn-chiūⁿ ê iau-gō; só͘-í nā oē thang-hō͘ in hó ê chhâi-liāu, chiū tek-khak ia̍h m̄-sī bô lī-ek. Goán tāi-ke ta̍k ji̍t só͘ keng-giām pi-ai ê tāi-chì chiū-sī chèng sian-poè só͘ lâu ê sū-gia̍p, ia̍h sī goán ê sū-gia̍p. Chiū-sī uī-tio̍h gin-ná só͘ khí ê ha̍k-hāu, ia̍h sī kiàn-siat kàu-hoē ê ki-chhó͘, ti̍t-ti̍t pìⁿ bô lō͘-ēng khì. In-uī ná chhin-chhiūⁿ teh to̍h ê hé, bô kā i thiⁿ chhâ ê khoán, tuì in ê jia̍t-sim bô ēng sím-mi̍h chong-kàu-tek ê chhâi-liāu lâi kā poê-iúⁿ. In-uī hiān-sî ū chit khoán ê sū-si̍t. Ū chin-choē tuì ha̍k-hāu chut-gia̍p ê ha̍k-seng in-uī bô chit khoán ê poê-iúⁿ, só͘-í chin khoài boē kì tit tha̍k kap siá. Che si̍t-chāi sī chin toā pi-koan ê sū. Só͘-í teh siūⁿ tio̍h ài hō͘ in ū Sèng-chheh á-sī hit tiong-kan ê chi̍t pō͘. Lán boē thang chhin-chhiūⁿ kó͘-chá kàu-hū sî-tāi hiah ê kàu-hū só͘ siūⁿ ê khoán: Sèng-chheh sī uī-tio̍h in lâi lâu-teh ê, sìn-chiá tio̍h ài lóng bô kan-sia̍p'. Chit khoán ê su-siúⁿ lán boē thang kiōng-bêng.
"Nā lâi ìn-chheh hō͘ in tha̍k, hit ê lī-ek m̄-sī soè. In-uī tuì án-ni oē thang tî-hông bo̍k-su á-sī kàu-su ê sí-sit kap lī-pia̍t só͘ siⁿ put lī-piān ê sū. Kàu taⁿ teh kà, lóng m̄-bat ēng kàu-kho-su. Kan-ta sī chiàu bo̍k-su kok lâng ê ì-kiàn lâi teh kà, só͘-í bo̍k-su nā sí, á-sī oāⁿ uī, chiū hit ê kàu-chhâi kap kàu-io̍k hong-chiam liâm-piⁿ piàn-oāⁿ. In-uī án-ni sún-sit ê só͘-chāi m̄ sī chió. "Hoē-siā tong-kio̍k káⁿ-sī kiaⁿ-liáu nā thiaⁿ goán ê iau-kiû tio̍h ài ke chhut khah choē ê keng-huì, só͘-í chiah lóng bô beh kā goán chhái-iōng. Chóng-sī chiàu goán ê gián-kiù, m̄-nā bián ke keng-huì nā-tiāⁿ, khak-si̍t oē thang kiám-chió. Hit ê lí-iû nā sái kan-ta kí chi̍t ê lē chiū kàu-gia̍h. Hit ê lē, chiū-sī hiān-sî ta̍k keng ha̍k-hāu tio̍h ēng saⁿ-sì ê pún-kok kàu-su kap iok nn̄g-poē í-siōng ê chāi-tē kàu-su. Chóng-sī nā oē thang ēng hiah kàu-kho-su lâi kà, chiū m̄-bián ēng hiah choē ê, nā sái chi̍t poàⁿ ê sian-siⁿ chiū kàu-gia̍h, m̄-nā án-ni, só͘ beh tit-tio̍h ê hāu-kó kiám-chhái pí hiān-sî khah toā ia̍h bô teh-khak. Nā siat-sú goán só͘ kóng chit khoán ê lí-iû bô kàu-gia̍h, in iáu teh hoân-ló keng-huì ê cheng-ka, mā iáu ū chi̍t lō͘ thang siūⁿ. Chiū-sī tuì ha̍k-seng lâi kā i the̍h tām-po̍h ê kàu-kho-su-tāi, chit khoán ê hong-hoat m̄-sī in choè boē kàu ê sū, thang kóng sī tuì in chin iông-īⁿ ê tāi-chì. Kiat-bé lâi kóng, goán só͘ iau-kiû ê ìn-chheh khì-kū m̄ bián toā-ê, koh-chài nā bô hāi, oē thang ha̍p-ēng chiū kū-ê ia̍h bô iàu-kín. In-uī goán ê bo̍k-tek m̄-sī beh ìn kuì koh toā pún ê chheh, kan-ta sī beh ìn soè-pún hō͘ ha̍k-hāu hó ēng ê kàu-kho-su nā-tiāⁿ. In-uī khiàm kàu-kho-su, só͘-í kàu chiah kú iáu-bē thang kà khah chhim ê tāi-chì. uī-tio̍h chit khoán iù-tī ê tì-sek tio̍h ēng chiah choē-ê lô-le̍k, tì-kàu boē thang khoàⁿ-tio̍h kah loā-toā ê chìn-pō͘. Siat-sú goán ê iau-kiû nā oē thang tit-tio̍h hí-khó, chiū oē thang kiám-chió chin-choē ê khùn-lân. Chhiáⁿ lín m̄-bián hoân-ló chit khoán ê su oē choè kàu-hoē ê tāng-tàⁿ, á-sī tuì hoē-siā lâi kóng, sī put èng-tong ê iau-kiû. Koh-chài ū lâng teh kóng nā-sī tio̍h ēng kàu-kho-su, tuì pún-kok ìn lâi sím-mi̍h khoán, chit khoán ê būn-tê ài soà kóng tām-po̍h. Toà pún-kok ìn ū chin-choē ê put-piān. Chia ê oē pún-kok ê lâng m̄ chai-iáⁿ, m̄-nā án-ni, iáu ū chin choē ê toē-hng-oē, boē thang siong-thong. Só͘-í sui-jiân ū kuí-nā ê bo̍k-su, chêng lī-khui Tâi-oân tńg-khì tī pún-kok, hoaⁿ-hí beh tàu kha-chhiú, iáu-kú boē thang ta̍t bo̍k-tek, Tuì án-ni bô toà Tâi-oân boē ēng-tit, chit khoán ê lí-iû káⁿ oē bêng chiah tio̍h."
Tha̍k-tio̍h chit chat só͘ kám-kak--tio̍h ê sū, chiū-sī kàu-io̍k ê hong-bīn; in-uī tio̍h chit chân chám-jiân ū chhut-la̍t. In lia̍h ha̍k-hāu kàu-io̍k choè kiàn-siat kàu-hoē î-it ê ki-chhó͘, koh-chài tuì chiah ê pún-tē lâng in khoàⁿ chong-kàu seng-oa̍h kap ha̍k-hāu seng-oa̍h choè siāng chi̍t-iūⁿ, só͘-í lia̍h ha̍k-hāu kàu-io̍k choè put-chí tiōng-iàu. Phah-sǹg-chiá, chiū-sī tuì tiōng-iàu. Phah-sǹg-chiá, chiū-sī tuì chiah ê kì-sū thang chai in ê kàu-io̍k m̄-nā bô cho͘-chit-tek lâi ēng sím-mi̍h phiau-chún lâi kà nā-tiāⁿ, chiū kok lâng chiàu in kok lâng ê ì-kiàn lâi teh kà, só͘-í chiah bô thang khoàⁿ-tio̍h sím-mi̍h chìn-pō͘. Kan-ta ēng 'Cha̍p-tiâu-kài', 'Kî-tó-bûn', 'Ki-tok-kàu būn-tap' kap 'Sìn-gióng kò-tiâu' lâi choè boán-chiok. Khiok tāi-seng in-uī ha̍k-seng ê lâng-gia̍h chió, só͘-í Soan-kàu-su kok lâng chiàu in ê ì-kiàn lâi kà khiok ia̍h sī bô hiâm. In-uī chi̍t bīn thang kóng sī kò-jîn kàu-io̍k, koh ia̍h sī chū-iû kàu-io̍k, beh thài oē bái. Chóng-sī kàu ha̍k-seng ê sò͘ ke ê sî, in chiū hoat-kiàn-tio̍h bô ēng cho͘-chit-tek ê hoat-tō͘ lâi kà bē ēng tit. In chit-chat ê iau-kiû thang kóng sī hō͘ sî-sè só͘ pek-tio̍h--ê. In-uī nā chiàu 1639 nî kè-lâi Tâi-oân Tang ìn-tō͘ hoē-siā ê sī-chhat-thoân só͘ pò-kò lâi kóng, Baccaroan (Bakloan) siā í-keng ū 136 ê, tī Mathau ū 140, tī Tavakang ū 38 ê, tī Tavolang ū 86 ê. Koh-chài tī 1643 nî ê pò-kò nā koh ke Sin-káng lo̍h-khì chiū ū 600 miâ ha̍k-seng. Só͘-í tī hit ke̍k-séng ê sî-tāi, bô-lūn ha̍k-hāu-sò͘, á-sī ha̍k-seng-sò͘ tek-khak ū chin-choē chiah tio̍h.
Í-goā koh kám-kak chi̍t hāng, chiū-sī in ê chèng-tī hong-chiam ū piàn-oāⁿ ê khoán. Í-chêng sī khok-tiong chèng-chhek, taⁿ ū chiām-chiām teh siu-siok ê khoán. Chám-jiân ū teh chiat-iok hit ê keng-huì. Sui-jiân sī eng-kai tio̍h ēng--ê, iáu-kú tio̍h keng-kè kuí-nā pái ê tîn-su̍t kap chhéng-goān chiah oē thang tit-tio̍h.
