Tâi-oân Ki-tok-kàu Sú
Gô͘ Chhiong-sēng
1928.10.01 523 Koàn (KOÀ-CHHÀI-CHÍ TĒ 32 Hō) p.11-13
Taⁿ koh lâi khoàⁿ 1643 nî 10 ge̍h 7 ji̍t ê Tâi-oân nî-hoē ê pò-kò-su ê poa̍t-chuī. "Hiān-chāi kok hong-biān lóng ū teh chìn-pō͘. Siōng-tè hō͘ ài beh tit-tio̍h kiù ê lâng ji̍t-ji̍t ke-thiⁿ tī lán ê kàu-hoē. ia̍h ū siat ha̍k-hāu tī la̍k só͘-chāi, hiān-sî ū 600 ê jî-tông teh lâi tha̍k-chheh. Hit tiong-kan ia̍h ū chin gâu siá La̍h-tián-jī--ê. Phah-sǹg lín oē thang tuì Junius lâi khoàⁿ-tio̍h in ê sêng-chek-phín. Chhân-tiū í-keng sêng-se̍k, kan-ta khiàm choè kang ê lâng beh siáⁿ pō͘? ǹg-bāng ū jia̍t-sim kèng-khiân koh ū toā keng-giām ê sian-siⁿ lâi kà chiah ê hó-kà koh khoài-bat ê gín-ná. Ta̍k ji̍t ê siū-gia̍p lóng chiàu kui-kú, put-chí ū teh chìn-pō͘. Te̍k-pia̍t pún-tē sian-siⁿ ê choè-kang put-chí oē thang o-ló tit. Só͘-í chi̍t goe̍h-ji̍t ài tong-kio̍k lín ún-chún hō͘ in chi̍t 'real' chiū-sī oá chi̍t-chūn ê chi̍t kak-gûn. Tī chit la̍k só͘-chāi teh choè kang ê pún-tē sian-siⁿ ū gō͘-cha̍p goā--ê. Chiū-sī Sovlang cha̍p-jī--ê, Mattau cha̍p--ê, Sinkang chhit--ê, Bakaruoan cha̍p-jī--ê, Tavakan gō͘--ê, Tavolang sì--ê. In lóng sī siū-tio̍h Ki-tok-kàu ê kàu-lí sìn-gióng chit khoán ê lâng, oē thang hō͘ chāi-tē lâng tit-tio̍h chín-kiù ê tì-sek. Tuì chit tiám lâi kóng--khí-lâi, ū chin-choē ê thoân-tō-su ia̍h m̄ ta̍t-tio̍h in. Tuì pún-kok phài lâi ê kàu-su si̍t-chāi bē thang siuⁿ sìn-iōng tit, choè loán-jio̍k sìn-chiá ê poa̍h-tó ê chio̍h. Hit tiong-kan ū chi̍t ê í-keng kā bián-chit lah, kî-û--ê tuì chit khoán ê chhú-hoa̍t lóng bô koan-sim, iáu teh kiâⁿ pháiⁿ. Phah-sǹg tī bô kú ia̍h tio̍h chiong in sàng hō͘ tong-kio̍k.
"Junius tí chit la̍k ê hiuⁿ-chng ū kā 5400 lâng kiâⁿ soé-lé. Chóng-sī gín-ná ê siū soé-lé bô chāi tī chit ê sò͘ ê lāi-bīn. Gín-ná beh siū soé-lé ê chu-keh, tio̍h ài oē oa̍t-liām cha̍p-tiâu-kài, sìn-gióng kò-tiâu, Chú ê kî-tó, chá-àm ê kî-tó, chia̍h-pn̄g chêng-āu ê kî-tó, kap Ki-tok-kàu būn-tap. Koh-chài tuì i ê su-sek ū chi̍t chheng cho͘ í-siōng ê sin ka-têng ēng Ki-tok-kàu ê hoat-tō͘ lâi kiat-ha̍p. Kuí-nā goe̍h-ji̍t chêng ū kap Sovlang ê thâu-lâng í-goā la̍k-cha̍p goā miâ ê Sin-káng lâng chò-hoé siú Sèng-chhan. I tī 1642 nî 11 ge̍h 2 ji̍t, ū khì Pak-pō͘ sûn-hoê. Tī hia ū jī-cha̍p-saⁿ ê hiuⁿ-siā tuì i tit-tio̍h chin hó ê éng-hióng. Tuì i ê kám-hoà, chiah ê hiuⁿ-siā lóng ū pàng-sak in ê ngó͘-siōng, lâi sêng-siū lán ê chong-kàu. Koh-chài kap lán iok-sok beh siú lán só͘ siat ê hoat-lu̍t. I bô ià-siān ê tio̍h-boâ kap jia̍t-sim, kap i ê bô soah ê hōng-sū, put-chí ū lī-ek tī lán. Só͘-í goán kap chāi-tē ê peh-sìⁿ put-chí him-bō͘ i kú-tn̂g tiàm tī-chia, chóng-sī uī-tio̍h i ê phoà-pīⁿ kap loân-bō͘ i ê lāu-bú kap pún-kok ê chông-chhiat, tio̍h lī-khui Tâi-oân.
"Tī chit bô loā-kú Dorko ū sin-siat chi̍t ê ha̍k-hāu. Koh-chài Tilosen ê peh-sìⁿ ia̍h ū pàng-sak in ê ngó͘-siōng. In-uī bô pún-kok lâng thang choè chit ê kang, só͘-í ko͘ put-chiong ū chhiàⁿ chi̍t ê pún-tē sian-siⁿ. I ê kang-tiâⁿ chiū-sī chá-àm kà Ki-tok-kàu būn-tap, kap lé-pài-ji̍t chhoā lâng lé-pài, tha̍k Bo̍k-su só͘ chún-pī ê sèng-kù nā-tiāⁿ.
"Bo̍k-su hāu-pó͘-chiá Agricola boē-chēng chīn-la̍t tī kàu-hoē, chiū khì choè pháiⁿ, só͘-í ū kā tû-miâ, koh-chài giâm-giâm kā i hêng-hoa̍t. Mirkinius ū tit-tio̍h sêng-kong, hō͘ Lâm-pō͘ ê chèng hiuⁿ-siā pàng-sak in ê bê-sìn. Thoân-tō-su Hans Oloff ū siū-tio̍h Junius ê chí-tō, sîn-ha̍k ê hong-bīn put-chí ū chìn-pō͘, só͘-í ū chiap-la̍p i choè bo̍k-su hāu-pó͘-chiá. Bavius ū koat-tēng beh poaⁿ-lâi Sovlang toà, tī chāi-tē lâng ê tiong-kan lâi choè kang. I taⁿ í-keng oē lí-kái chāi-tē lâng ê sèng-chit kap si̍p-koàn lah. I í-chêng tiàm tī Sin-káng ê sî, ia̍h bat Siông-siông kap Junius chò-hoé khì thàm chiah ê hiuⁿ-siā, só͘-í i ê thó͘-oē ia̍h put-chí chin oē kóng. Kīn-kīn káⁿ oē ēng pún-tē-oē lâi soat-kàu.
"Kin-nî tuì Ba-ta-bia phài-lâi hit ê Simon Van Green ū hō͘ i toà tī Sin-káng. In-uī beh hō͘ i khah khoài bat pún-tē-oē chiah kan-ta hō͘ i choè kang tī Sin-káng, Bakloan kap Tavakan tiāⁿ. Khiok ia̍h bat khì Taywoan siâⁿ (Providensia) chhoā pún-kok lâng choè lé-pài.
"Taywoan í-goā tī Sovlang ia̍h ū siat chi̍t ê nî-hoē (tông-hoē ê ì-sù?). Hiah ê tiúⁿ-ló sī tuì pún-kok lâng kap chāi-tē-lâng ê tiong-kan lâi kéng--ê. Tuì chím-á khí, beh ióng-sêng in ū î-chhî kàu-hoē ê si̍p-koàn. Só͘ ài beh pò-kò ê tāi-chì, khiok sī pit-choá só͘ oh-tit thang chīn, kín bān phah-sǹg ia̍h oē thang tuì Junius ti̍t-chiap lâi thiaⁿ-kìⁿ.
"Phoe boé koh ke tām-po̍h, chiū-sī choè kang ê lâng put-chí kheh-khiàm. M̄-nā án-ni, kap goán tâng tio̍h-boâ ê lâng só͘ iok-sok ê nî-hān ia̍h teh-beh moá lah, beh sî--ê ia̍h bē thang kiông kā lâu--tit. Goān tiàm tī pún-kok ê hiaⁿ-tī chí-moē, uī-tio̍h Ki-tok tuì chit ê iau-kiû tiong-si̍t lâi siūⁿ! Tē-it iú-ek ê sū, chiū-sī nā ū kèng-khiân koh jia̍t-sim ê hiaⁿ-tī tiàm tī pún-kok tuì Junius lâi o̍h chia ê oē kap chia ê hong-sio̍k, chiū kàu Tâi-oân oē thang liâm-piⁿ lâi choè kang. Goán sìn Junius tek-khak hoaⁿ-hí kà in."
Chit chat thang kóng sī kàu-hoē chit hong-bīn ê pò-kò, só͘-í tû-khí chong-kàu siōng ê tāi-chì, kap só͘ ū koan-hē ê kàu-io̍k í-goā, bē thang ti̍t-chiap tit-tio̍h chai. Chóng-sī nā chiàu lâng kóng 1640 nî kàu 1650 nî choè Hô-lân koán Tâi-oân ê n̂g-kim sî-tāi lâi kóng, chiū lán thang chai kok hong-bīn lóng ū toā chìn-pō͘. Chi̍t ê pò-kò-su ê nn̄g-nî āu, chiū-sī 1645 nî, chèng-hú ū chū-chi̍p kok kui-hoà ê peh-sìⁿ ê tióng-ló lâi cho͘-chit chi̍t ê phêng-gī-hoē, chiū-sī kap lán Tâi-oân ê phêng-gī-hoē sio-siâng, kan-ta sī chi̍t chéng ê chit-mn̄g ki-koan nā-tiāⁿ. Chiū-sī chiong Hô-lân chèng-hú só͘ siat ê hoat-tō͘ thong-ti in, mn̄g in khoàⁿ ū ha̍h bô, nā-tiāⁿ. Hit sî phêng-gī-hoē ū hun choè nn̄g pō͘, chiū-sī Pak-pō͘ kap Lâm pō͘. Muí nî 3 ge̍h ji̍t chiū-sī Lâm-pō͘--ê. Muí pái lóng khoàn-bián in tio̍h tuì Hô-lân chīn-tiong; nā án-ni, Tang ìn-tō͘ Hoē-siā beh pang-chān in tī in tú-tio̍h hoān-lān ê sî; nā ū tuì-te̍k beh phài peng, kap in iok-sok beh pó-hō͘ in. Hoē-lián chiū pān chhe-chhau, koh-chài hō͘ in chin choē mi̍h. Muí pái lâi chū-chi̍p lóng ū chhit-peh-pah miâ. M̄-nā chong-kàu nā-tiāⁿ, chiū chèng-tī chit hong-bīn ia̍h put-chí hoat-ta̍t.
Kàu-io̍k chit hong-biān, í-chêng sī kan-ta tuì gín-ná nā-tiāⁿ, taⁿ liân toā-lâng ia̍h ū teh kā i kà. Bián kóng toā-lâng ê kàu-io̍k sī bē thang chhin-chhiūⁿ gín-ná ê kàu-io̍k oē-sái-tit ēng kiông-chè tit. Ná chhin-chhiūⁿ hiān-sî ê suî-ì-kho ê khoán. Chiàu 1648 nî ê kì-lio̍k lâi khoàⁿ khí-lâi, chhin-chhiūⁿ chit khoán ê thoân-thé, chāi Sin-káng ū gō͘ cho͘, Bakloan ia̍h ū gō͘ cho͘, Tavakan ia̍h ū gō͘ cho͘, Sovlang ia̍h ū gō͘ cho͘, Mattau ia̍h ū gō͘ cho͘, Tavolang ia̍h ū gō͘ cho͘.
Chong-kàu-siōng ê chìn-pō͘ ia̍h put-chí hō͘ lán thang kám-sim. Kan-ta tuì Junius chi̍t lâng lâi niá soé-lé ê sò͘-gia̍h chiū ū chiūⁿ 5400 lâng í-siōng, só͘-í tong-sî ê sìn-chiá siāng-chió bô to-ū chi̍t-bān í-siōng. Koh-chài tī Taywoan siâⁿ kap Sovlang ū siat nî-hoē, che phah-sǹg sī to̍k-li̍p kàu-hoē ê ì-sù. Tī chit cha̍p-gō͘ nî kú ê thoân-tō oē thang hō͘ lán tit-tio̍h chit khoán ê kiat-kó, tek-khak m̄-sī bô lí-iû. Taⁿ thang lâi kā i kóng ū nn̄g hāng:thâu-chi̍t hāng, chiū-sī tuì chāi-tē lâng ê tan-sûn-sèng, chiū-sī bô ū ho̍k-cha̍p ê liām-thâu; tē-jī hāng, chiū-sī tuì Soan-kàu-su kò-jîn ê siau-sit pò-kò chiū thang chai in loā-ni̍h teh giâm lâi chhú hoa̍t hiah ê choè pháiⁿ ê lâng. Si̍t-bîn-tē keng-êng ê hong-chiam khah-siông tuì in pún-kok ê lâng lóng khah kè-thâu tông-chêng; uī-tio̍h án-ni óng-khut chin-lí chèng-gī--ê sī chin-choē. Chóng-sī in bô poa̍h-lo̍h tī chit khoán ê m̄-tio̍h, oē-thang kong-pîⁿ lâi pān, che ia̍h thang kóng sī in ê sū-gia̍p sêng-kong ê chi̍t hāng lí-iû.
Koh-chài tī chit tiong-kan ū chin choē chheh e̍k pún-tē oē. Tī 1645 nî Robertus Junius ū e̍k "Ki-tok-kàu būn-tap." Koh-chài, sî-ji̍t khiok m̄ chai, Vertrecht ū ēng Tavolang oē lâi e̍k "Ki-tok-kàu chi̍p." Koh m̄ chai tuì sím-mi̍h soan-kàu-su e̍k--ê, ia̍h ū "Cha̍p-tiâu-kài," "Sìn-gióng kò-tiâu," "Chú ê kî-tó-bûn," "Chá-àm ê kî-tó." Í-goā ia̍h ū Gravius e̍k ê "Má-thài" kap "Iok-hān." ia̍h Hambrock e̍k "Má-thài" kap "Iok-hān" mā káⁿ-sī tī chit ê sî-chūn e̍k--ê, bô tiāⁿ-tio̍h pí Gravius khah chá iā bô tek-khak. Tuì án-ni lâi chhui-siūⁿ, thang kóng Sèng-chheh ê hoan-e̍k sī pí "Ki-tok-kàu būn-tap," "Cha̍p-kài," "Chú ê kî-tó-bûn," "Sìn-gióng kò-tiâu"chiah-ê khah bān chiah e̍k--ê. Chóng-sī nā kan-ta "Má-thài" á-sī "Iok-hān" ê chi̍t pō͘-hūn, chit khoán--ê phah-sǹg káⁿ chá-chá chiū ū lah.
(Boē-oân)
