Chong-kàu kap Im-ga̍k
Lí Thoân
1932.03, no. 564, pp. 8-9
Im-ga̍k sī sím-mi̍h? Im-ga̍k chiū-sī tuì siaⁿ-im lâi seⁿ-chhut khoài kám tit thang hoaⁿ-hí khoài-lo̍k, he kiò-chò im-ga̍k.
Oāⁿ oē lâi kóng, ū lâng beh siūⁿ chit hō im-ga̍k sī chi̍t chióng ê gû-lo̍k ki-koan nā-tiāⁿ, he si̍t-chāi chin toā chhò-gō͘. M̄-kú nā-sī ū iáⁿ hō͘ chit khoán kóng im-ga̍k sī gû-lo̍k ki-koan nā-tiāⁿ ê lâng lâi siūⁿ, hit ê sî-tāi thang kóng sī im-ga̍k gē-su̍t tuī-lo̍h ê sî-tāi lah. Nā-sī hit ê sî-tāi ê im-ga̍k-chiá kap thèng-chiá, chí-ū kan-ta hō͘ in só͘ seⁿ-chhut ê khoài-kám lâi chuì, koh soà boán-chiok he si̍t-chāi sī kàu-gia̍h tuī-lo̍h ê sî-tāi. Nā-sī chhin-chhiūⁿ chit khoán ê sî-tāi, im-ga̍k m̄-chai sit-lo̍h loā chē uí-tāi ê la̍t kap chit-hūn ah?
Só͘-í tī ē-bīn lán ài sió-khoá lâi saⁿ kap siūⁿ, im-ga̍k ū sím-mi̍h chit-hūn kap la̍t ah.
Lūn im-ga̍k beh gián-kiù hit ê sí-goân, he sī boē hiah khoài ê sū, chiàu lán só͘ chai, im-ga̍k tuì khí-thâu chiū ū chi̍t khoán ê chit-hūn, he chiū-sī teh piáu-hiān lâng lâi liā-pō͘ ê seng-oa̍h.
Phì-jū lâi kóng, tī goân-sí ê sî, lâng teh-beh khì sio-thâi ê sî, in tāi-ke phah-lô, phah chuí-tháng kàu lóng-chóng háu, tuì chit ê siaⁿ-im ē hō͘ in ê lāi-sim heng-hùn, thang chhut-la̍t m̄ kiaⁿ sí káⁿ sio-thâi. iū-koh tī teh phah-la̍h ê sî ia̍h sī án-ni, in nā phah tio̍h sím-mi̍h, chiū khí-lâi tāi-ke hoaⁿ-hí tiô-thiàu, chhiùⁿ-koa, lāng kiong-chìⁿ, toâⁿ kiong-soàⁿ hoaⁿ-hí. M̄-nā án-ni, lán bat chò lāu-bó iô kiáⁿ-jî ê lâng ia̍h sī án-ni, in teh phō gín-ná beh iô hō͘ i khùn ê sî, ka-tī ia̍h kek kàu chin un-sûn ê khoán, koh ûn-ûn-á iô, koh ia̍h chhut hit khoán chin sè-siaⁿ koh hó thiaⁿ ê siaⁿ-im kóng, iô-á-iô, io-á-iô, goán Ko-á teh-beh khùn, chit khoán ê siaⁿ-im, chit khoán ê siaⁿ-im nā bat thiaⁿ-tio̍h ê lâng chiū chai, chin un-sûn koh chin chēng. Lán nā bat chò pē-bó ê lâng lóng chai, chiū-sī iô-kiáⁿ-koa. Só͘-í im-ga̍k ê chit-hūn, thâu chi̍t hāng chiū-sī teh piáu-hiān lâng ê chêng-sū sī bêng.
Só͘-í tiong-sè-kí tī Au-chiu só͘ liû-hêng Hok-im-ga̍k, he sī kan-ta chok-khek-siōng ê i-kong nā-tiāⁿ, soá bē kì-tit im-ga̍k gē-su̍t ke̍k kuì-khì ê sú-bēng. iū-koh chhin-chhiūⁿ tī sè-kan ū chióng-chióng suí ê koa-sû, á-sī hō͘ lâng ê hī-khang chin ài thiaⁿ ê liû-hêng khek, he ia̍h bē thang kóng sī chin-chiàⁿ ê im-ga̍k. Só͘-í lán koh chìn chi̍t pō͘, chit ê im-ga̍k chiū-sī hō͘ chit ê chêng-sū (情緒) chò kang ê la̍t, chit ê la̍t hui-siông toā, si̍t-chāi thang kiaⁿ.
Ū chi̍t ê lâng kio-chò Herbert Spencer teh kóng chi̍t kù oē. I kóng, "Loā ni̍h chē ê Si, á-sī Bûn-chiuⁿ, khah-su chí-ū chi̍t ê im-ga̍k-tek ê im-tiāu ê la̍t, in-uī hit ê la̍t ē gí-chi̍p kám-chêng."
Koh chi̍t ê lâng hō chò Gestav Theodore Fechner. I kóng, "Chit ê im-ga̍k ē hō͘ lâng ê sim-chêng choân-pō͘ tín-tāng, in tāi-ke án-ni kóng".
Koh chhin-chhiūⁿ chong-kàu kái-kek ka Lō͘-tek Má-teng, iōng chit khoán tan-sûn koh ū kám-tong-la̍t ê sin-kàu Chàn-bí-koa lâi hō͘ tuì-te̍k kui tīn siū kám-tōng.
Taⁿ chia ê sī khah chhim, ha̍k-lí-siong lâi chù-sek, m̄-kú m̄-bián chiah ê tuì lán ê si̍t-lè lán ia̍h ē chai, phì-jū chhin-chhiūⁿ lāu-bó teh iô-kiáⁿ, tuì hit khoán iô-kiáⁿ-koa, ia̍h si̍t-chāi chin thang kám-tōng gín-ná ê khì-hūn, tì-kàu soà khùn-khì, chhin-chhiūⁿ án-ni, beh sio-thâi chhut-cheng ê ióng-sū tuì chhiùⁿ-koa lâi koh-khah kó͘-bú in ê sat-khì, che ia̍h sī sū-si̍t.
Koh chhin-chhiuⁿ thó͘-jîn ê cheh-lé ê sî, tuì chi̍t ê bí lâm-chù só͘ chhiùⁿ ê sim-sek tiāu, tì-kàu kui tīn thó͘-lâng thiaⁿ-tio̍h siū kám-tōng, kui tīn soà lóng thiàu. Só͘-í chit ê im-ga̍k gē-su̍t só͘ ū nn̄g hāng ê chok-iōng. (1) Chêng-sū chok-iōng. (2) Heng-hùn-la̍t tī chit ê sè-kan ê kang m̄-sī sè.
Chhin-chhiūⁿ lâng tī teh chhiùⁿ chi̍t tiâu koa, á-sī ka-tī teh toâⁿ chi̍t teh khek, tī hit-sî ē siūⁿ-chhut pi-ai á-sī hoaⁿ-hí chhut-lâi.
iū-koh Í-sek-lia̍t nā chū-chi̍p tī Siōng-tè ê Sèng-tiān ê sî, lóng chiong Si-phian lâi ha̍p chhiùⁿ. (Boē-oân).