Chong-kàu Sim-lí-ha̍k Káng-chō

   (Káng-ián-chiá :  Lîm Bō͘-seng)

(Pit-kì-chiá     :  So͘ Thian-bêng)

1933. 06, 579 koàn, pp. 20-21

  Tuì 4 goe̍h 23 hō kàu 5 goe̍h 7 hō, Tâi-lâm Ha̍k-seng Y. M. C. A. ū phèng-chhiáⁿ pún-hoē ê kò͘-būn Lîm Bō͘-seng Sian-seⁿ chò káng-su. lâi chú-chhui chong-kàu sim-lí ha̍k ê thong-sio̍k káng-chō, ta̍k ê lé-pài mê-hng tī Thài-pêng-kéng Lé-pài-tn̂g khui koan-hē chong-kàu-chiūⁿ ê ha̍k-su̍t káng-ián. uī-tio̍h choá-bīn ê koan-hē, pit-kì-chiá bô thang chiong só͘ káng-ián--ê, chiâu-chn̂g kì-chài tī-chia; put-kò chiong hit ê tāi-khài kì tī ē-bīn, ǹg-bāng thang hō͘ khoàⁿ Pò ê lâng chò chham khó:─

Tē it Káng:

Sim-lí-ha̍k sī sím-mi̍h ?

  Lâng nā beh mn̄g hoat ha̍k, á-sī i-ha̍k sī sím-mi̍h khoán ê ha̍k-būn, sui-jiân m̄-sī choan-bûn-ka iā tāi-lio̍k chai : hoat-ha̍k sī teh gián-kiù hoat-lu̍t; i-ha̍k sī teh gián-kiù i-sū, oē-seng ê ha̍k-būn. M̄-kú nā beh mn̄g "tiat-ha̍k" , á-sī tiat-ha̍k só͘ koan-hē ê ha̍k-būn sī sím-mi̍h? khah chió lâng thiaⁿ-tio̍h hit ê miâ, chiū liâm-piⁿ ē chai só͘ teh gián-kiù ê sī sím-mi̍h. Goá tú-tú-tuì Loē-tē ê toā-o̍h chut-gia̍p tńg-lâi hit-sî, ū chi̍t ê lāu siù-châi lâi chhéng-kàu goá khoàⁿ hong-suí ê sū. Goá chin tio̍h-kiaⁿ, mn̄g i sím-mi̍h iân-kò͘ lâi mn̄g goá, i kóng, lí sī tha̍k tiat-ha̍k ê lâng, chū-jiân tuì chit khoán ê tiat-lí ū chhim ê gián-kiù. án-ni khó-kiàn chit uī lāu siù-châi sī in-uī m̄-chai tiat-ha̍k sī teh gián-kiù sím-mi̍h, só͘-í chiah chhin-chhiūⁿ sio̍k-gú kóng, "Ti-bó khan tuì gû-hi khì ;" chhò jīn tiat-ha̍k-chiá chò tē-lí-sū. Sim-lí-ha̍k iā sī tiat-ha̍k ê chi̍t kho-ba̍k, m̄-sī choan-bûn-ka iā khah chió lâng chai chit ê"ha̍k"  tú-tú sī teh gián-kiù sím-mi̍h khoán ê ha̍k-būn. Taⁿ goá tī-chia ài kán-tan kóng chi̍t kù sim-lí-ha̍k ê tēng-gī : Sim-lí-ha̍k sī teh gián-kiù koan-hē chai-bat ê ì-sek kap tuì chit ê ì-sek só͘ seⁿ-chhut chióng-chióng ê cheng-sîn hiān-siōng.

Gián-kiù sim-lí-ha̍k ê hong-hoat

  Sim-lí-ha̍k, chit khoán ê ha̍k-būn. Tiong-kok chū kó͘-chá koan-hē sim-lí-ha̍k ê gián-kiù sī chin-chē. "Tāi-ha̍k" ê chheh só͘ teh kóng hō-chò "kek-bu̍t, tì-ti ;" "kek-bu̍t," chiū-sī kho-ha̍k ; "tì-ti," chiū-sī koan-hē sim-lí hong-biān ê sū. Sòng-tiâu ê Jû-ka só͘ teh gián-kiù ê "sèng-lí-ha̍k" (性理學), á-sī Bêng-tiâu Iông-bêng-ha̍k (陽明學) só͘ teh thê-chhiòng ê "liông-ti-ha̍k" (良知學) iā lóng ū toā-toā koan-hē sim-lí hong-biān ê sū. Put-kò in-uī in só͘-ēng ê hong-hoat to-chiá sio̍k tī ián-e̍k-tek, chú-koan-tek, to̍k-toàn-tek ; iū-koh in só͘ chù-tiōng ê sī kīn-kīn tī tō-tek hong-biān, só͘-í bē thang hoat-ta̍t kàu chhin-chhiūⁿ hiān-sî ê khek-koan-tek, si̍t-giām-tek, kho-ha̍k-tek ê sim-lí-ha̍k. Se-kok ê sim-lí-ha̍k iā sī tuì chá-chá chiū hoat-ta̍t. Hit ê goân-thâu sī tuì Hi-lia̍p khí. Chóng-sī chū ū sim-lí-ha̍k chheng-goā-nî lâi, iû-goân kap Tiong-kok saⁿ-tâng, sī ēng chú-koan-tek, ián-e̍k-tek, chóng-kóng chi̍t kù, sī choan chù-tiōng"loē-séng ê kang-hu" , só͘-í hoat-ta̍t iû-goân sī chin bān. Lán hiān-sî só͘ teh kóng ê sim-lí-ha̍k sī kàu chit chiah-chiah kuí cha̍p nî lâi, siū-tio̍h kho-ha̍k ê éng-hióng, tī Se-iûⁿ só͘ hoat-ta̍t ê khek-koan-tek, si̍t-giām-tek ê sim-lí-ha̍k. Tek-kok ê Wilhelm Wundt, Bí-kok ê William James, chit nn̄g ê sim-lí-ha̍k ê tāi-ka, chha-put-to siāng-sî phah-khí-thâu kiàn-siat kīn-tāi si̍t-giām-tek ê sim-lí-ha̍k. Chū-lâi só͘ teh ēng ê loē-séng ê kang-hu í-goā, koh ke chi̍t hāng kho-ha̍k-tek ê si̍t-giām, lâi chèng-bêng in ê ha̍k-soat ê khak-si̍t sèng. Tuì chit nn̄g ê khai-ki-chó͘ í-lâi, Au Bí ta̍k kok lóng sî-kiâⁿ ēng chit khoán ê si̍t-giām hong-hoat lâi chò gián-kiù sim-lí-ha̍k ê tē-ki. Kiong-kip in ê chhâi-liāu--ê, sī lâng. Chóng-sī lâng ê si̍t-giām sī put-chí khah oh, só͘-í in iā ū ēng gín-ná, á-sī tōng-bu̍t lâi chò chhâi-liāu. Chhin-chhiūⁿ bat ū chi̍t ê Ngô͘-lô-su ê chhut-miâ ê ha̍k-chiá, miâ Pavlov, in-uī ài chèng-bêng lâng, á-sī tōng-bu̍t ê tuì keng giām lâi tit-tio̍h "tiâu-kiāⁿ-tek" ê hoán-siā chok-iōng, i chiū ēng káu chò i ê si̍t-giām chhâi-liāu. I chai káu nā khoàⁿ-tio̍h i ê hó-chia̍h mi̍h ē lâu noā ; che sī "bô tiâu-kiāⁿ" ê hoán-siā chok-iōng (unconditioned reflex). I chiū tuì kuí-nā chiah káu ēng tāi-seng iô-cheng, jiân-āu chiah hō͘ in chia̍h-mi̍h ê hoat-tō͘ ; lâi hō͘ in tit-tio̍h keng-giām chit ê iô-cheng chiah lâi lâu-noā, lâi seⁿ-khí in ê hoán-siā chok-iōng. Kuí-nā pái, á-sī kuí-nā cha̍p-pái, siāng chit khoán ê hoán-hok : iô-cheng, khoàⁿ chia̍h-mi̍h, lâu-noā, iô-cheng, khoàⁿ chia̍h-mi̍h, lâu-noā. Kàu kú m̄-bián hō͘ i chia̍h-mi̍h, kan-ta iô-cheng, káu chiū lâu-noā.

  Taⁿ chū-lâi khoàⁿ chia̍h-mi̍h lâu-noā, che sī káu chū-jiân ê pún-lêng, chiū-sī kiò-chò "bô-tiâu-kiāⁿ" ê hoán-siā chok-iōng.

  Taⁿ tuì kú-kú ê keng-giām, thoàn-liān, kan-ta thiaⁿ-tio̍h iô-cheng chiū lâu-noā, che m̄-sī káu ê pún-lêng, chiū-sī "ū tiâu-kiāⁿ" ê hoán-siā chok-iōng. Tuì i chèng-bêng chit ê ū tiâu-kiāⁿ ê hoán-siā chok-iōng (conditioned reflex) í-lâi, kàu-io̍k-kài iā hui-siông siū-tio̍h toā éng-hióng, in-uī chai keng-giām, thoàn-liān,liān-si̍p, ē hō͘ lâng chū-lâi sī tio̍h tuì chhut-la̍t chiah chò ē lâi ê hêng-uî, pìⁿ-chò chū-jiân jî-jiân m̄-bián ló͘-khuì tio̍h-la̍t, lâi hoat-seⁿ ê hoán-siā chok-iōng.

  Taⁿ goá tī-chia sī kan-ta kí chi̍t ê lē nā-tiāⁿ. Sī ài chèng-bêng hiān-sî ê sim-lí-ha̍k, tuì si̍t-giām lâi ke-thiⁿ chē-chē sin ê ha̍k-soat, ū khek-koan-tek ê khak-si̍t sèng--ê. It-poaⁿ ê sim-lí-ha̍k só͘ kiâⁿ ê lō͘ sī chit khoán, chiū sim-lí-ha̍k tiong ê chi̍t ê te̍k-sû ê ha̍k-būn, chong-kàu sim-lí ê gián-kiù, iû-goân iā-sī tuì chit ê si̍t-giām ê lō͘-chām teh chìn-hêng.                          (Thāi-sio̍k)