Lūn Ki-tok Chài-lîm
1933.09 5882koàn P.12-14
Tân Bêng-chheng
(Chiap chêng-hō tē 12 bīn)
IV. Lūn Tān-í-lí ê chheh só͘ kì ê Toā-siōng.
Só-lô-bûn ông koè-sin liáu-āu, I-sek-lia̍t peh-sìⁿ ū pun chò nn̄g kok; chi̍t kok sī Í-sek-liat, chi̍t kok sī Iû-thài kok.
Iû-thài kok ê peh-sìⁿ kap Pa-pí-lûn kok lia̍h khì Pa-pí-lûn. Chiong siū lia̍h ê I-sek-lia̍t peh-sìⁿ kap Pa-pí-lûn kok ê tiong-kan, só͘ siⁿ-khí ê sū-si̍t lâi kì--ê, chiū-sī Tān-í-lí chi̍t pún chheh. Tān-í-lí-su só͘ kì--ê, sī tuì B. C. 5, 6 pah-nî khí, kàu sè-kài le̍k-sú ê kiat-bé uî-chí ê chhàm-gú. Toā-pō͘-hūn í-keng èng-giām chiâⁿ-chò le̍k-sú-chiūⁿ ê sū-si̍t.
Kî-tiong sio̍k tī boē-lâi ê sū, iā sī chiap-soà teh èng-giām. Lán nā bô khe-khó Tān-í-lí-su, si̍t-chāi sī oh-tit cha̍p-hun liáu-kái Sin-iok. Tī kin-á-ji̍t chē-chē lâng toā-siaⁿ teh hoah kóng, ‘'Sè-kài tio̍h kái-chō.'' Jîn-sim siū put-an ê àm-hûn jia-khàm, bô ū chi̍t-sut-á ê pêng-an tī-teh. Koh tua̍h-tua̍h thiaⁿ tio̍h kóng, "Sè-kài ê kiat-kio̍k sī cháiⁿ-iūⁿ," á-sī kóng "Jîn-luī ê le̍k-sú, hit ê kiat-kio̍k beh cháiⁿ-iūⁿ?'' Só͘-í tī chit ê sî-chūn koh khah tio̍h chù-ba̍k lâi khoàⁿ Sèng-keng tuì chit-khoán ê būn-tê ū siá cháiⁿ-iūⁿ ?
Sèng-keng 66 pún ê tiong-kan, Tān-í-lí kap Khé-sī-lio̍k chit nn̄g pún ê sian-ti chheh koh khah tio̍h chù-ì lâi gián-kiù, koat-toàn m̄-thang lia̍h-chò lân-kái ê chheh lâi bô gián-kiù. Siat-sú nā pîn-toāⁿ lâi bô gián-kiù, sī lêng-tek ê toā sûn-sit.
Iâ-so͘ koan-hē Tān-í-lí-su, ū kóng, ‘'Tha̍k ê lâng tio̍h hiáu-ngō͘ ‘' (Má-thài 24:15). Eng-kok chhut-miâ ê toā Kho-ha̍k-ka Giû-tùn (Newton Isaac sī Iû-thài lâng),i sī hoat-kiàn khip-khì ê chok-iōng (ín-la̍t), iā ū tù-chheh, tiong-kan ū chi̍t-pún chin chhut-miâ, kiò-chò ‘'Kho-ha̍k ê ki-pún''(Principia). Chóng-sī chē-chē lâng chí-ū bat i sī chi̍t ê Kho-ha̍k-ka, m̄-chai i iā-sī chi̍t-ê Sèng-chheh ha̍k-chiá. I pún-sin ū siá Tān-í-lí kap Khé-sī-lio̍k ê chù-kái. I koan-hē Tān-í-lí-su ū kóng, ‘'NĀ ū lâng m̄ sêng-jīn Tān-í-lí ê chhàm-gú, i sī chhia-khiā tī koan-hē Ki-tok ê Tān-í-lí ê chhàm-gú.
Lūn Tān-í-lí gián-kiù ê pit-iàu-sèng, tī téng-bīn í-keng ū tām-po̍h kóng-liáu. Chóng-sī tī-chia só͘ beh siá--ê, m̄-sī beh gián-kiù Tān-í-lí-sū, chí-ū sī kan-ta ài lâi siá Pa-pí-lûn kok ê hông-tè Nî-pò͘-kap-nî-sat ông só͘ bāng-kìⁿ hit sian ê toā-siōng. Ông bāng-kìⁿ hit sian ê toā-siōng liáu-āu, hit ê bāng soà bē kì-tit. Sui-jiân ū kiò chē-chē ê hiân-jîn lâi oân-bāng, chóng-sī lóng oân bô. āu-lâi ū kiò Tān-í-lí,(i sī tuì Iû-thài lia̍h lâi ê sì ê chheng-liân tiong ê chi̍t ê), khì kā i oân chit ê bāng. Tuì án-ni chiah chai ông só͘ bāng-kìⁿ hit sian toā-siōng sī teh hián-bêng sím-mi̍h. Só͘ be̍k-sī--ê, chí-ū sī 8 chat nā-tiāⁿ ; chóng-sī tī chit 8 chat ê tiong-kan ū pau-hâm sè-kài lóng-chóng ê êng-hoâ hù-kuì kap koân-pèng it-khài ê le̍k-sú. Lán nā beh lâi àm-liām chit 8 chat, m̄-bián cha̍p-hun kú. NĀ-sī chit 8 chat só͘ kì-ê, sī tuì 25 sè-kí chêng, chiong sè-kài kok-kok ê sēng-soe heng-bông lâi siá khí, kàu kin-á-ji̍t m̄-nāán-ni, iā soà-chiap siá kàu éng-oán ê kok chhut-hiān(chhiáⁿ tāi-seng tha̍k Tān-í-lí tē 2 chiuⁿ , jiân-āu lâi siūⁿ hit sian ê toā-siōng, chiūⁿ ē khah bêng-pe̍k).
Taⁿ ài tuì Tān-í-lí só͘ kìⁿ ê toā siōng, tāi-khài lâi khé-khó. Tuì án-ni iā ē thang chai lán sī tiàm tī sím-mi̍h sî-tāi, Ki-tok ê chài-lîm sī kin á m̄-sī.
Chit chiuⁿ só͘ kìⁿ--ê, tú-tú sī kap Lī-bī-kì 23 chiuⁿ só͘ kì hit 7 ê cheh siāng khoán, pêⁿ-pêⁿ sī teh piáu-bêng le̍k-tāi ê sūn-sū, kàu Ki-tok chài-lîm. Chóng-sī Lī.23 chiuⁿ kap Tān. 2 chiuⁿ sī tuì Í-sek-la̍it peh-sìⁿ lâi teh lūn le̍k-tāi ê sū. Tān 2 chiuⁿ sī tuì ĪN-pang chiah ê kok lâi teh lūn le̍k-tāi ê sū. Chit nn̄g uī ê Sèng-keng só͘ lūn--ê, kiat-kiok lóng sī kàu tī Ki-tok chài-lîm lâi chò ông hit-sî uî-chí. Nî-pò͘-kap-nî-sat ông só͘ bāng-kìⁿ ê toā-siōng, chiū-sī án-ni:─
Toā-siōng ê thâu-khak sī kim chù--ê, heng-khám chhiú-kut sī gîn phah--ê , pak-tó͘ kap kha, toā-thuí sī tâng--ê, kha-tâng sī thih--ê, kha-poâⁿ chi̍t poàⁿ sī thih--ê, chi̍t poàⁿ sī thô͘--ê lâi chiâⁿ--ê.Koh chhì-khoàⁿ ū chi̍t-tè chio̍h, m̄-sī lâng ê chhiú só͘ phah--ê, hut-jiân lo̍h--lâi, kòng chit sian siōng ê kha, tì-kàu chit sian siōng ê kim, gîn, tnag5,thih,thô͘, lóng chhuì-chhuì--khì:chhin-chhiūⁿ hē-thiⁿ-sî sit-tiûⁿ ê chho͘-khng, hō͘ hong chhoe liáu pìⁿ bô-lô--khì.Kòng-tio̍h chit sian siōng ê chio̍h, pìⁿ-chò toā-soaⁿ, thong thiⁿ-ē lóng ū.
Taⁿ ài chiong chit ê toā-siōng só͘ piáu-bêng ê ĪN-pang chiah ê kok lâi siá tī ē-té─
(1) Kim ê thâu-khak (Pa-pí-lûn kok). Sī teh piáu-bêng tng-sî ê Pa-pí-lûn kok (Babylon). I ê ông chiū-sī Nî-pò͘-kap-nî-sat. N̂g-kim 5 thâu-khak sī teh hián-bêng ông ê chun-kuì kap i ê koân-pèng (Tān 2:37,38), iā soà teh àm-chí chèng-tī ê hêng-sek (tè-ông chèng-tī). Tī chit ê sî-tāi thang kóng sī tè-ông ê choan-chè sî-tāi.
(2) Gîn ê heng-khám (Pa-se-kok). Sī teh piáu-bêng Pa-pí-lûn kok, liáu-āu só͘ heng-khí ê nn̄g ê kok; chhin-chhiūⁿ heng-khám ū hun chò nn̄g-pêng chi̍t-iūⁿ. Chit nn̄g ê kok, chiū-sī Bí-thài kap Pa-se (Media, Persia). In- uī heng-khám ū hun chiàⁿ-pêng kap tò-pêng, só͘-í kok iā hun-chò nn̄g-kok. Sèng-keng bêng-bêng ū kóng-khí chiah ê kok, beh soà-chiap Pa-pí-lûn (Tān 2: 39, 5:28, 6:28).
Tī chit ê sî-tāi só͘ tāi-piáu ê ông sī Kó͘-lia̍t ông. Gîn ū pí kim khah su, só͘-í chit ê kok ê hông-tè bô thang chhin-chhiūⁿ Nî-pò͘-kap-nî-sat ông hiah chun-kuì , hiah ū koân-pèng. In-uī tī chit-ê sî-tāi chèng-tī hêng-sek , sī tiâu-sîn chèng-tī. (Boē-oân)
