Kau-thong ê Hoat-ta̍t
(T. Th. Ts.)
1933.10 (583koàn) p.9
Tuì tì-sek ê hoat-ta̍t, sè-chiah ê to̍k-bo̍k chiu (獨木舟) oāⁿ chò ēng chhâ-liāu, ēng thih-teng lâi kiàn-chō ê chûn. Kò-chiúⁿ ê la̍t sī iú-hān, só͘-í ū lī-ēng hong ê la̍t, lī-ēng hái-liû lâi sái phâng-chûn, m̄-nā tī iân-hái hū-kīn nā-tiāⁿ, oá-khò chí-lâm-chiam ê chī-sī, káⁿ chìn-chhut tī toā hái toā iûⁿ. Tī 15 sè-kí, Pho-tô-gâ thài-chú Hiân-lí (Henry The Navigator ), put-chí chhut-la̍t chióng-lē hái-siōng thàm-hiám ê sū, só͘-í tī 1498 nî, Gâ-má (Vaseo a Gama) ê chûn, sái kàu ìn-tō͘ ê Ka-li-kat ( Calicut). 1492 nî, Ko-lûn-pho (Columbu) hoat-kiàn A-bí-lī-ka, 1521 nî Má-se-lân (Magellan) sè-kài it-chiu, in só͘ ēng ê chûn lóng sī phâng-chûn. Au-chiu lâng tuì chhoē-tio̍h liáu-āu, he̍k-sī cheng-ho̍k chiàm-niá, he̍k-sī kiàn-siat si̍t-bîn-tē, he̍k-sī thong-siong . Tuì án-ni ta̍k kok kēng-cheng kiàn-chō toā-chiah ê phâng-chûn,óng-lâi tī Tang-sai-iûⁿ ê tiong-kan. Kàu 19 sè-kí ê chêng poàⁿ, phâng-chûn bô sit-lo̍h i chò hái-siōng ông ê tē-uī.
Khì-chûn. Ū lâng kóng hoé-chûn, kóng hoé-chûn in-uī ū ēng hoé, ná-chún kóng hoé-chhia ; kóng khì-chûn, in-uī hoe-la̍t hō͘ chuí kún, chuí-cheng-khì hō͘ ki-koan tin-tāng, só͘-í kóng khì-chûn. Hiān-sî tī hái-iûⁿ teh cháu ê khì-chûn, che m̄-sī it-tiau it-se̍k chiū chè-chō chhut--lâi. Hiān-sî ī goā-kok hô, ô͘ ê téng-bīn, iáu-ū teh ēng ‘' goā-lûn chuí-chhia sek-chûn''(外輪水車式船). Tāi-seng sī ēng jîn-le̍k, á-sī tōng-bu̍t ê la̍t hō͘ chhia-lûn tńg-se̍h.
Tī 17 sè-kí, Hoat-lân-se ū kè-e̍k ēng chuí-cheng-khì ê la̍t lâi thè lâng ê la̍t, í-āu Eng, Bí Hoat chiah ê kok lóng chhut-la̍t teh hoat-bêng. Thang kiò-chò Khì-chûn ê chó͘--ê, káⁿ-sī Bí-kok lâng Hù-tun (Fulto͘) tī 1807 nî só͘ chò hit chiah clermo͘t, phû tī Hat-sun-hô (R. Hudson), chi̍t-tiám cheng ē cháu 7300 bí-tu̍t, lâng khoàⁿ-liáu chin kî-khá. Chóng-sī hit-sî ê khì-chûn, chí-ū ē cháu tī bô hong, bô éng, kang, hô ê téng-bīn nā-tiāⁿ. 1819 nî, Bí-kok ū chò Sa-bah-ná-oh7 (Savaⁿah). Thâu-pái khì-chûn koè Toā-sai-iûⁿ, tuì Bí-kok ê Pho-su-tùn kàu Eng-kok ê Lí-bâ-po (Boston, Liverpool) ū kiâⁿ 26 ji̍t kú. Í-āu cheng-khì ki-koan ta̍uh-ta̍uh kái-liông, tī chûn ê lióng-pêng ê goā-lûn(外輪), oāⁿ chò tī chûn-boé ê chhui-chìn-ki (推進機). Tuì cheng-khì ta-bín (Steam turbine) ê ki-koan hoat-bêng í-lâi, chûn ná chō ná toā-chiah, sok-le̍k iā chin ke-thiⁿ.
1838 nî só͘ chō ê toā sai-hong (Great western ), chí-ū 200 chhioh tn̂g, 1340 tūn nā-tiāⁿ. Nā-sī 20 sè-kí thâu, í-keng ū chō chi̍t-bān tūn ê toā-chûn. 1907 nî, Eng-kok só͘ chò ê Mâu-lê-ta-nî-a (Mauretania) sī 3,0696 tūn, tn̂g 762 chhioh, khoah 88 chhioh , chhim 57 chhioh, 5,6621 tūn. Bí-kok ê toā-chûn ū 5,9957 tūn, sui-sī khah té, nā-sī tūn-sò͘ sī sè-kài-it. Chit hō toā-chûn tuì Eng-kok sái kàu Bí-kok, 4 ji̍t khah ke chiū kàu, lāi-bīn ê siat-pī, lâng kiò in chò hái-siōng ê lí-koán. Hiān-tāi ê hái-siōng kau-thong chin hoat-ta̍t, chin an-choân, ēchài chin-chē lâng-kheh kap hoè, sok-le̍k mī kín, ná-chún kok tāi-lio̍k saⁿ-chiap-kīn, sè-kài-tiong bô lūn siáⁿ só͘-chāi, to ē-tit kàu.
Tī sè-kài-tiong hoè-mi̍h ê 5 hūn 4, sī ēng khì-chûn teh chài, thang chai i ê kong-iōng chin toā.
Chit kok ê khì-chûn tūn-sò͘ ê chē-chió, m̄-nā koan-hē ūn-sàng, seng-lí ê lī-hāi nā tiāⁿ. Sè-kài tāi-chiàn ê sî, Hoat-kok ê chûn chin chió, chok-chiàn-siōng, kám-kak-tio̍h chin put-piān, Eng-kok ê chûn chin-chē, lóng bô siáⁿ chē-chió chiah, kap kok-hông(國防) ū toā koan-hē tī-teh.
Taⁿ chiong sè-kài chú-iàu kok siong-chûn ê tūn-sò͘ pâi-lia̍t chò chham-khó:----
Eng-kok ... ... ... ...1967,2000 tūn
Eng-kok ê sio̍k-kok ... ...311,3000 "
Bí-kok ... ... ... ... ... ...1355,6000"
Ji̍t-pún ... ... ... ... ... ...425,5000"
Ná-ui ... ... ... ... ... ... 416,7000"
Tek-kok ... ... ... ... ... ...416,5000"
Hoat-kok ... ... ... ... ... ...355,7000"
Í-tāi-lī ... ... ... ... ... ...339,1000"
Hô-lân ... ... ... ... ... ...296,4000"
Choân sè-kài sī ... ... ...6993,4000"
