Sin Tâi-oân-oē Tîn-lia̍t-koán
(Lîm Bō͘-seng)
1933.11 584 Koàn P.10
Thâu-sū
Téng-ji̍t Phoaⁿ Chú-pit ū tuì goá kóng, ū khoàⁿ Pò ê lâng teh hi-bōng ài Pún-pò siat chi̍t bīn lâi ké-soeh hiān-sî só͘ teh thong-hêng ê sin ê Tâi-oân-oē, soà kiam chù Eng-gú, Hàn-jī tī hit sin-piⁿ, thang hō͘ lâng khah bêng-pe̍k hit kù oē ê goân-thâu. Gó siūⁿ, che si chin sim-sek ê khang-khoè, iā sī chin tiōng-lân ê sū-gia̍p.
Si̍t-chāi chit cha̍p-só͘ nî lâi, Tâi-oân-oē chin toā piàn-oāⁿ, tan-gú ê chēng-ka sī chin toā. Siat-sú ū chi̍t ê choh-sit lâng khì soaⁿ-ni̍h toà jī-cha̍p nî kú, lóng bô chhut-lâi, chin-chhiūn Washington Irving ê siáu-soat hit ê Rip Van Winkle ê khoán, āu-lâi tńg-lâi in chhù, i ê kiáⁿ tuì i kóng: ‘'A-pa, lí ê thú-kim í-keng ū 2,000 kho͘, goá beh chiong chi̍t-pō͘ hūn niá chhut--lâi, soà hoē sió chhiat-chhiú khì Tâi-pak hō͘ lín sun chò ha̍k-chu-kim, m̄-chai lí ê to͘-ha̍p án-choáⁿ?''
Chit ê lāu a-kong thiaⁿ-liáu tek-khak chin toā gông-ngia̍h bô chiâu-chn̂g bêng-pe̍k hit ê ì-sù. ‘'Thú-kim'' sī sím-mi̍h ? ‘'Pō͘-hūn'' sī sím-mi̍h ? ‘'Sió-chhiat-chhiú'' sī sím-mi̍h? ‘'Ha̍k-chu-kim'' sī sím-mi̍h ? ‘'to͘-ha̍p'' sī sím-mi̍h ? Taⁿ, tāi-ke lóng chai, chiah-ê chiū-sī Tâi-oân ê sin-oē.
Siáⁿ-sū Tâi-oân-oē piàn-chhian kàu chiah hiông lah ? Chóng kóng chi̍t kù chiū-sī sin-bûn-bêng ê éng-hióng. Tè-kok léng-tâi í-lâi, sin-ê bûn-bêng ti̍t-ti̍t ji̍p--lâi. Ū sin ê bûn-bêng, chiū ū sin ê seⁿ-oa̍h. Ū sin ê seⁿ-oa̍h, chiū ū sin ê su-siúⁿ. Ū sin ê su-siúⁿ, chiū ài ū sin ê oē lâi ha̍h i ēng. Ta̍k kok ê kok-gú ê piàn-chhian, to-chiá lóng sī tuì siū sin ê bûn-bêng lâi khí-in--ê. Ji̍t-pún kok-gú, kó͘-chá siū hàn-jī ê bûn-bêng ê éng-hióng lâi piàn-chhian, á-sī hiān-tāi siu Se-iûⁿ bûn-bêng lâi piàn-chhian, chiū-sī án-ni. Eng-kok ê kok-gú siū Anglo-Saxson, La̍h-teng, Hi-lia̍p í-ki̍p Hi-pek-lâi ê bûn-bêng ê éng-hióng, iā bô m̄-sī án-ni.
Chá-chêng sin ê oē tú-tú teh beh thong-hêng tī Tâi-oân ê sî, ū chi̍t-pō͘-hūn ê siú-kiū-phài ê lâng kóng tio̍h chó͘-chí. In kóng, kóng tō-lí ê sî koh khah m̄-thang ēng, in-uī kiaⁿ-liáu lâng thiaⁿ bē hiáu-tit. Chóng-sī kiat-kio̍k chhin-chhiūⁿ chuí pang phiâⁿ, beh chó͘-chí iā bô hoat-tit. oa̍h ê giân-gú si̍t-chāi chhin-chhiūⁿ iú-ki-tek (有機的) ê mi̍h: ū oa̍h-miā, ē tióng-sêng, ē chìn-hoà.
Tāi-ke lóng chai chiah ê sin ê Tâi-oân-oē, khah chē lóng sī tuì ji̍t-pún kok-gú ê sin jī-gán lâi chiâⁿ--ê. In-uī chiah ê jī-gán goân-lâi sī Hàn-jī, iā kan-ta oāⁿ tha̍k im, m̄-bián oāⁿ jī kap ì-sù, chiū piān-piān thang chò Tâi-oân-oē. In-uī án-ni, chit khoán ê sin-oē liû-thong chiah ē hiah kín. Chóng-sī nā beh kiù-khàm kàu chin, chiah ê Ji̍t-pún jī-gán, sui-jiân sī tuì Au-lô-pa oē lâi hoan-e̍k--ê, iáu-kú ū-ê sī Hàn-bûn só͘ ū ê oē; chit khoán ê oē chi̍t-ē hō͘ Tâi-oân lâng ū bat Hàn-bûn ê lâng chiap-tio̍h, chiū liâm-piⁿ piān-piān thang sêng-siū lâi liáu-kái. iā sī in-uī án-ni chiah ē hiah kín thong-hêng. Phì-lūn lâi kóng, ‘'koè-kè''(會計) chit kù oē, goân-lâi sī Hàn-bûn, put-kò m̄-sī Tâi-oân ê pe̍h-oē nā-tiāⁿ. Taⁿ Kok-gú ēng chit khoán chò thong-hêng ê oē, chi̍t-ē ji̍p-tio̍h Tâi-oân lâng ê hī-khang, chiū liâm-piⁿ iā kā I ēng chò thong-hêng ê sin-oē. Só͘-í nā gián-kiù chit khoán ê sin-oē ê sî, ēng chit khoán gú-goân ê gián-kiù-hoat lâi chha-khó, chiū ē ke seⁿ-chhut chē-chē ê chhù-bī tī-teh.
M̄-kú iā ū chin tiōng-lân ê tiám tī-teh. án-choáⁿ kóng ? In-uī hiān-chāi ê Tâi-oân-oē bô chi̍t ê kong-tēng ê phiau-chún teh niû khoàⁿ sī thong-hêng ê oē á m̄-sī. Tāi-khài chit khoán ê oē, sī tāi-seng tuì ū bat Kok-gú ê chheng-liân lâng seng thong-hêng, jiân-āu chiah ki̍p-kàu it-poaⁿ. M̄-kú hit-ê thong-hêng ê thêng-tō͘ sī kàu tó-uī ? Tó-chi̍t kù-oē, sī ū teh thông-hêng, tó-chi̍t kù oē, sī bô kàu loā thong-hêng? Che lóng bô tàng thang khì chhek-tok. Só͘-í sím-mi̍h kiò-chò sin-oē, soán-te̍k ê hoān-uî beh khui kàu loā khoah, á-sī beh sok kàu loā e̍h, lóng bô tàng thang khì lia̍h-cháng. iū-koh chit khoán ê sin-oē, chiām-chiām lóng teh ke-thiⁿ, bô lâng káⁿ kóng kin-á-ji̍t bô teh thong-hêng ê sin jī-gán (Ji̍t-pún oē ê jī-gán) kàu bîn-á-ji̍t chiū bē thong-hêng. In-uī ū chit khoán tiōng-lân ê só͘-chāi, só͘-í goá ài chhiáⁿ tāi-ke chù-ì. Goá tī-chia só͘ pâi-lia̍t ê sin-oē, sī tuì goá chū-kí to̍k-toàn--ê; chiū-sī goá tuì goá ê keng-giām, nā bat thiaⁿ-kìⁿ ū lâng bat ēng, chiū kā I kì-chài lo̍h-khì. Nā-sī khoàⁿ Pò ê lâng siūⁿ kóng, chit khoán ê oē lín m̄-bat thiaⁿ-kìⁿ, chhiáⁿ lín bô sè-jī thong-ti goá chai, hō͘ goá thang hó chai hiah ê oē só͘ teh thong-hêng ê thêng-tō͘. iū-koh nā goá só͘ teh ké-soeh ê chù-kái, bô lūn sī gú-goân, á-sī ì-sù ū kap lín ê ì-kiàn bô saⁿ-tâng ê só͘-chāi, iā soà chhiáⁿ lín bô sè-jī lâi chí-kàu, sī só͘ toā ǹg-bāng.
(Sin-oē āu-koàn chiah beh siá khí).
