Kū-iok-su Sū-soat
1934.06 591 koàn p.7-8
(Tân Kim-jiân)
[Chiap-soà 5 goe̍h hō ê tē 10 bīn "Sèng-keng" hit phiⁿ. Hit phiⁿ "Sèng-keng" sī beh chò chit ê Sū-soat ê thâu-sū].
I. Kū-iok-su ê oē-gú
Kū-iok-su ê bó-thai chū-jiân sī Hi-pek-lâi (Í-sek-lia̍t) bîn-cho̍k, só͘-í in ê oē kiò-chò Hi-pek-lâi oē, kàu Iâ-so͘ í-chêng lâng iáu teh ēng; chóng-sī āu-lâi sī chò ha̍k-chiá gián-kiù ê tuì-siōng nā-tiāⁿ. Hiān-kim Pa-le̍k-su-thèng só͘ ū teh ēng ê "Sin Hi-pek-lâi oē," chū-jiân kap che ū to-siáu koh-iūⁿ. Lūn chit khoán oē, A-su̍t lâng kā hō-chò "Se-kok ê oē", Sèng-chheh kì-chiá chū-chheng chò "Ka-lâm ê khiuⁿ-kháu" (Sài 18:18), á-sī "Iû-tāi ê oē" (II Ông 18:26, 28; Nî 13:24). Chóng-sī Lia̍p-pí sī chheng i chò "Sèng-gú" (Targum sī "Keng-gú" Keng-ha̍k-sū ê oē, Lu̍t-hoat ê oē"). Nā-sī Pa-le̍k-su-thèng ê Lia̍p-pí, iû-goân hō i chò Hi-pek-lâi oē; kóng Hi-lī-nî oē ê Iû-thài lâng, mā-sī chheng i chò Hi-pek-lâi oē. Tuì án-ni, hit-tia̍p í-āu ê Iû-thài lâng, á-sī siū in ê éng-hióng ê Ki-tok-kàu ê ha̍k-chiá, lóng chheng chit ê chò "Sèng ê oē-gú."
Taⁿ Kū-iok-su chū-jiân sī ēng Hi-pek-lâi oē siá--ê; chóng-sī ē-bīn chit chām sī ēng āu-tāi ê A-lân oē (Aramaic).
(1) Iâ-lī-bí 10:11. (2) Tān-í-lí 2: 4-7:28. (3) Í-sū-lat 4:8-6:18, 7:12-26.
Lán nā ài chai Hi-pek-lâi oē sī sím-mi̍h, tio̍h ū in ê bó bîn-cho̍k Siám jîn-chéng ê oē, ê tì-sek. "Siám" Chhòng 9:18, sī Ná-a ê toā-kiáⁿ, sè-kài saⁿ tāi jîn-chéng ê chó͘ (Chhòng 9:19, 10:1, 21). Goân-lâi Chhòng 10 chiuⁿ ê jîn-chéng hun-pò͘, m̄-sī jîn-chéng-tek--ê, sī kin-kù kì-chiá tong-sî ê bûn-hoà-tek, chèng-tī-tek chōng-thài; só͘-í bē thang chò oē-gú ê phiau-chún; chóng-sī A. D. 1781 A. L. Schloezer ū chóng chheng Hi-pek-lâi, A-lân, A-lat-pek, A-lí-si-ní-a chò "Siám." āu-lâi Eichhorn ū ēng chit ê chò choan-bûn iōng-gú. Taⁿ lâi khoàⁿ Siám-gú ê hun-luī.
I. Tang-pō͘ Siám-gú.
1. Pa-pí-lûn gú. 2. A-su̍t-gú.
II. Sai-pō͘ Siám-gú.
1. Sai-pak-pō͘ Siám-gú.
a) A-lân gú: (1) Tang A-lân gú.
(2) Sai-pō͘ A-lân gú.
b) Ka-lâm gú: (1) Kó͘-tāi Ka-lâm gú.
(2)Hi-pek-lâi gú.
2. Sai-lâm-pō͘ Siám-gú.
a) Pak-pō͘ A-lat-pek gú.
b) Lâm-pō͘ A-lat-pek gú.
c) Ai-thê-o-pek gú.
Kî-tiong A-lat-pek gú thang kóng tē-it kīn goân-sí-tek ê Siám-gú, in-uī A-lat-pek lâng pí kî-û ê hiaⁿ-tī khah bān siū-tio̍h chiu-uî koh-iūⁿ ê bûn-hoà ê éng-hióng, chiah ē thang pó-chûn in ê sûn-chuī ê oē-gú, só͘-í pa̍t chi-phài ê bûn-hoat, á-sī ì-sù bē bêng ê sî, tio̍h tuì in ê oē-gú lâi chim-chiok.
Goân-lâi Hi-pek-lâi gú-goân ū 2 soat.
1. Tuì Hi-pek-(Chhòng 10:21, 24, 25) lâi--ê; tuì i ê kiáⁿ Hoat-le̍k ê sî, kiáⁿ-sun chiū pun-khui. Nā-sī án-ni, chiū "Hi-pek-lâi" ê miâ hit ê ì-gī pí Í-sek-lia̍t bîn-cho̍k khah khoah.
2. Chit ê miâ sī tuì "Koè-hô" lâi--ê, sī kóng Í-sek-lia̍t ê chó͘ sī tuì Pek-lat hô, á-sī Iok-tàn-hô hit pêng koè-lâi--ê, 70 lâng e̍k (LXX) ê e̍k-chiá, ū thàn chit ê kiàn-kái, e̍k chò "tuì hit pêng koè-lâi--ê." Nā chim-chiok Sèng-keng chiū chai, chit ê miâ sī īⁿ-pang ê lâng kā in hō--ê, in ka-tī bô teh ēng (Chhòng 14:13, 39:17; Chhut 1:19; I Sat 4:6).
án-ni thang kóng chit hō oē, sī Ka-lâm tē-hng chèng bîn-cho̍k ê oē-gú; tuì Kū-iok í-goā ê kó͘ chio̍h-pi "Mô͘-ap ê pi-bûn" (Moabite stone) iā thang chèng-bêng chit ê sū-si̍t. Chit ê pi-bûn só͘ ū ê oē-gú, kap Kū-iok ê oē-gú tāi-tông siáu-īⁿ. Tuì án-ni lâi khoàⁿ, chit hō oē, m̄-nā Mô͘-ap teh ēng, chiū hū-kīn ê A-bûn, Í-tong iā teh ēng.
Chóng-sī B. C. 586, Pa-pí-lûn ông Nî-pò͘-kah-nî-sat lâi bia̍t Iâ-lō͘-sat-léng hit-sî, siōng-liû kai-kip ê lâng lóng siū-lia̍h khì Pa-pí-lûn. Liáu-āu Hi-pek-lâi oē, soà chiām-chiām bô ēng, kàu-boé soà bē kì-tit, tāi-ke lóng ēng A-lân-gú. āu-lâi liân Iû-thài pún-tē ê lâng iā soà teh ēng Aramaic; chóng-sī Ben Sirach "tì-huī ê chheh" oá tī B. C. 200, iáu-kú ēng Hi-pek-lâi bûn siá, só͘-í Iû-thài pún-tē sī khah-bān chiah ēng Aramaic sī bêng.
Chú Iâ-so͘ ê sî-tāi, it-poaⁿ lóng sī ēng Aramaic, ēng Hi-pek-lâi-gú--ê sī chió-sò͘, liân Iâ-so͘ tī Si̍p-jī-kè téng, to sī ēng Aramaic lâi kóng, "Í-lī, Í-lī lia̍p-má sat-po̍k tāi-nî" (Khó 15:34). Tng-sî tī Iû-thài pún-tē ê hoē-tn̂g só͘ ēng ê Sèng-keng, ū pō͘-hūn soà tio̍h e̍k chò Aramaic. Chit khoán ê e̍k, chiām-chiām chiâⁿ-chò it-tēng ê hêng-sek, soà chiâⁿ-chò Targum. Chit ê Aramaic ê sè-le̍k, kàu Chú-āu 7 sè-kí, Hoê-hoê-kàu lâi chiàm Tang-hng chèng kok chiah soah. In-uī Aramaic hiah sēng-hêng, só͘-í tng-sî ún-tàng ū lâng ēng Aramaic lâi kì Chú Iâ-so͘ ê giân-hēng, che sī chò lán ê Hok-im-toān ê sú-liāu (che khah koan-hē Sin-iok ê būn-tê), án-ni Hi-pek-lâi oē, put-ti put-kak ê tiong-kan pìⁿ-chò sí-oē; chiām-sî-kú lâng bô teh tì-ì, kàu Chú-āu 7 sè-kí, chiah ū Iû-thài lâng tuì A-lat-pek ê gú-ha̍k-chiá lâi gián-kiù Hi-pek-lâi gú; kàu 8 sè-kí Der Gon Saadja chiah ū siá Hi-pek-lâi ê bûn-tián.
Nā-sī Ki-tok-kàu ê lâng beh o̍h Hi-pek-lâi gú, tû-khí tuì Iû-thài lâng í-goā bô lō͘; chóng-sī Hieronimus ēng loā-chē ê khó͘-sim lâi gián-kiù, sui-jiân ū tām-po̍h ê Hi-pek-lâi ê bûn-tián, m̄-kú lóng sī ēng Hi-pek-lâi gú siá--ê, só͘-í nā bô si̍t-chāi bat ê lâng chiū bô lō͘. Kàu chong-kàu kái-kek sî-tāi, chiah ū Ki-tok-tô͘ ê Hi-pek-lâi gú ji̍p-bûn" tī A. D. 1506 chhut-pán; sī bûn-tián kap jī-tián ha̍p chò hoé; put-chí thang lī-ek lâng. Ū iú-chì ê lâng thang tit-tio̍h Hi-pek-lâi gú tì-sek thang chhim-bat Kū-iok ê goân-ì, soà thang chiong hit ê tē-it hó--ê lâi pun hō͘ lán.
Choè-hō͘ ke kóng chi̍t kù: nā khoàⁿ Sū 12:6, 18:3, chiū chai Hi-pek-lâi oē ê tiong-kan iā ū hong-giân, chiū-sī khiuⁿ-kháu ū bô chiàⁿ--ê.
