Kū-iok-sū Sū-soat
(Tân Kim-jiân)
1934. 7, no. 592, pp. 6-7
II. Hi-pek-lâi jī kap chhau-siá ê chhâi-liāu
Kū-iok su ê oē-gú kì-jiân sī Hi-pek-lâi oē, chiū só͘ ēng ê būn-jī chū-jiân sī Hi-pek-lâi jī. Só͘-í lán bē-bián sió-khoá chai chit ê Hi-pek-lâi jī ê keng-koè. Lâng teh gī-lūn kó͘-chá Í-sek-lia̍t lâng só͘ ēng ê bûn-jī ū nn̄g khoán: (1) 140 B.C.--135 A.D. Iû-thài lâng só͘ ēng ê "chîⁿ" ê jī, chiū-sī in chai-lâi ê jī; Mô͘-se ê lu̍t- hoat iā sī ēng che siá--ê. Mô͘-se ê lu̍t-hoat iā sī ēng che siá--ê. (2) Kū-iok ê chhau-pún só͘ ēng hit hō "kak-jī" (角文字) goân-lâi sī A-su̍t ê bûn-jī, Í-sū-la̍t thoân-ji̍p tī Iû-thài lâng ê tiong-kan--ê (Green), Talmud iā án-ni thoân. Chóng-sī āu-lâi chit hō "kak-jī" ná ū sè-le̍k, lâng soà kóng chit ê sī Hi-pek-lâi ê bûn-jī.
Chiàu H. Winckler ê chú-tiuⁿ sī kóng, tī Í-sek-lia̍t ē tiong-kan kàu Hi-se-ka ông ê sî-tāi, iáu teh ēng Pa-pí-lûn, A-su̍t ê "Chìⁿ-hêng-jī" (楔形文字) chò kong bûn-jī. Chit chân sū, nā khoàⁿ Tell El-Amarna phoe-sìn (1887-8 hoat-kiàn), chiū chai B.C. 14 sè-kí ê sî-tāi, chit hō "chìⁿ-hêng-jī" put-chí sēng-hêng tī kīn-tang chiah ê kok: kî-tiong Pa-le̍k-su-thèng koh-khah sī án-ni; chóng-sī kàu Hi-se-ka ông ê sî-tāi iáu teh ēng bô, put-chí gî-būn. Nā-sī tuì Macalisler kàu-siū lâi hoat-ku̍t Ki-sek (1 Ông 9:6), chiū Winckler ê chú-tiuⁿ tit-tio̍h chèng-bêng sī si̍t-chāi. Koh bô loā-kú oà bêng-pe̍k chù tī chîⁿ--nih ê jī sī Ka-lâm, Hui-nî-ki ê bûn-jī, sī chò in ê su-iōng bûn-jī. Taⁿ chit nn̄g chéng ê bûn-jī, tī in ê chong-kàu ì-sek chiām-chiām chiâⁿ-chò hoán A-su̍t khì, soà pâi-thek "Chìⁿ-hêng-jī;" to̍k-to̍k chhái-iōng Ka-lâm, Hui-nî-ki bûn-jī nā-tiāⁿ. Í-sài-a 8:1 "thong-hêng ê jī" sī chí chit hō Ka-lâm, Hui-nî-ki jī, chi̍t hō bēng-lēng, sī hián-bêng in ê hoán A-su̍t bûn-jī. Hi-se-ka ông ku̍t kau ê sî, siá tī kì-liām-pi--nih (II Ông 20:20), iā sī ēng chit hō jī (1880 A. D. só͘ hoat-kiàn ê Se-lô-a pi-bûn). Iok-se-a si̍t-hêng chong-kàu kái-kek ê sî, (621 B. C. II Ông 22, 23) teh chián-tû īⁿ-kàu-tek hūn-chú hit sî khí, chiū bô koh ēng hit hō "Chìⁿ-hêng-jī"--lah. Nā-sī Ka-lâm, Hui-nî-ki bûn-jī-pi-bûn, chîⁿ-nih ê jī-chheng-chò "Kó͘ Hi-pek-lâi jī, " ū chiap-soà ēng kàu B. C. 5 sè-kì, Iû-thài lâng kap Sat-má-lī-a lâng pun-lī ê sî-chūn; chóng-sī āu-lâi chiām-chiām hō͘ A-lân ū chiàm tē-poâⁿ khì. "Kak-bûn-jī" kiò-chò A-su̍t jī, sī A-lân jī ê chi̍t chéng. Chiàu Talmud só͘ thoân, sī I-sū-lat ê sî, chiah ū ēng tī Iû-thài lâng ê tiong-kan. Taⁿ Sèng-keng tī-sî chiah ēng chit hō "kak-bûn-jī," lán m̄-chai. Chóng-sī tuì Chú Iâ-so͘ ê oē- chi̍t tiám chi̍t oe̍h- Thài 5:18 lâi khoàⁿ, chiū thang siūⁿ tī Iâ-so͘ ê sî-tāi, chiū í-keng ū ēng tī Sèng-keng lah.
Taⁿ chit hō bûn-jī beh ēng sím-mi̍h lâi chhau-siá?
1. Chio̍h: ēng tī te̍k-sû ê pi-bûn. Mô͘-se ê Cha̍p-kài sī siá sī chio̍h-pán (Chhut 24:12, 31:18, 32:15, 34:1, 28). Mô͘-ap pi-bûn, Se-lô-a pi-bûn, iā sī siá-tī chio̍h-nih; ài kú-tn̂g pó-chûn ê, tāi-khài iā sī khek tī chio̍h-nih (Iok-pek 19:24).
2. Chhâ: Í-sài-a ê oē siá tī "Pâi"-nih (Sài 30:8, 8:1). Hap-pa-kok bêng-bêng "khek tī pán--nih" (Hap 2:2, 3).
3. Kim: Beh siá tio̍h ēng te̍k-pia̍t ê chha̍k-á, só͘-í khah put-piān, chí-ū sī te̍k-sû ê sî, chiah ū ēng chit hō (Chhut 28:36).
4. Lūn-thô͘: Kó͘-tāi phó͘-thong sī ēng chit hō lūn-thô͘. Che sī tuì Pa-pí-lûn thoân--ji̍p-lâi--ê; tāi-khài sī chò chhin-chhiūⁿ chng-á ê khoán, tio̍h thih-pit lâi siá, chiah ēng ji̍t á-sī hoé hō͘ i ta (Iâ 17:1-). Chit hō͘ sui-jiân bô teh ēng "chìⁿ-hêng-jī" ê sî, iā sī ēng tī Kó͘ Hi-pek-lâi jī--nih. Iâ-lī-bí ê "khè-kǹg" (Iâ 32:10-) káⁿ sī siá tī chit hō lūn-thô͘. Ū-sî iā thang siá chò phoe, iā thang chò pó-chûn ê bûn-su; chhin-chhiūⁿ El. Amarna phoe-sìn; Í-se-kiat só͘ siá ê "chng," iû-goân sī chit hō lūn-thô͘ ê lah (Se 4:1).
5. Papyrus: Che sī tuì sai A-se-a su-ji̍p--ê. Í-sek-lia̍t sui-jiân bô Nî-lô-hô sán--ê hiah-nih hó, m̄-kú Bí-lûn-ô͘ kap Iok-tàn hô piⁿ iû-goân ū, só͘-í siong-tong chē lang ēng. Chit hō siá "chìⁿ-hêng-jī" bô lī-piān, tāi-khài sī teh siá Ka-lâm, Hui-nî-ki jī, á-sī Ai-ki̍p ê "siōng-hêng bûn-jī" (象形文字). Pa-lio̍k siá Iâ-lī-bí ê ū-giân, tāi-khài sī ēng chit hō chhâi-liāu (Iâ 36:1-21).
6. Siù-phoê: Kū-iok tiong bô kì-chài, chóng-sī siong-tong ū teh ēng. "Tio̍h siá chiah ê chiù-chó͘ ê oē tī khó͘-chuí--nih" (Bîn 5:23). "Loa̍h-ji̍p tī khó͘-chuí-nih iā bē pháiⁿ," lâi khoàⁿ, káⁿ-sī ēng siù-phoê--ê. Talmud liû-thoân kóng, lu̍t-hoat-nih ū bēng-lēng tio̍h ēng chiâⁿ-sèng ê siù-phoê (Lī 11:1-8).
7. Pit kap ba̍k: teh siá chit hō "Papyrus" á-sī "siù-phoê" ê pit, phó͘-thong sī siah lô͘-tek hō͘ i chiam lâi ēng (Iâ 8:8, 36:18), nā ui--khì chiū koh ēng to-á lâi siu (Iâ 36:23). Ba̍k sī ēng iû-iân lâi chè-chō, siá liáu chin khoài lut-khí--lâi (Chhut 32:32, 33; Bîn 5:23). iā teh chiáng kì-lio̍k ê lâng, io--nih siông-siông kuì ba̍k-ô͘ (Se 9:2, 3).
