Kiat-hu̍t-pēⁿ
1934.08 593 koàn p.8-10
(Chiap 7 goe̍h tē 10 bīn)
(Tân Khiu-suí)
Tē jī chiuⁿ: Kiat-hu̍t-pēⁿ ê goân-in
1882 nî Tek-kok lâng Robert Koch, hoat-kiàn Kiat-hu̍t-khún, chit-hō chin bî-sè, nā bô keng-koè hián-bî-kiàⁿ hòng-toā, bē-ē khoàⁿ-tio̍h.
Jîn-luī ê chéng-cho̍k bô saⁿ-tâng, thé-keh, lí-tì, í-ki̍p chìn-chhú bô saⁿ-tâng. Sè-khún iā sī án-ni. Kiat-hu̍t-khún ū siông-siông kià-seng tī lâng--ê, tī gû--ê, kap hit hō kià-seng tī chiáu-luī--ê.
Jîn-luī Kiat-hu̍t-khún, sī jîn-thé-lāi choè siông khoàⁿ-tio̍h--ê, hit ê to̍k, ke̍k-kî béng-lia̍t. Gû ê Kiat-hu̍t-khún, tī jîn-thé-lāi hán-tit khoàⁿ-tio̍h, hit ê to̍k, pí-kàu-tek sī khin; chiáu-luī-ê, kap lán lâng koh-khah bô koan-hē.
Kiat-hu̍t-khún ê lâi-goân
Jîn-luī Kiat-hu̍t-pēⁿ ê iû-lâi, í-keng chin kú lah! Hit ê khún, tuì pēⁿ-lâng thoân-jiám hō͘ pa̍t-lâng. Tī Tiong-kok í-ki̍p lán Tâi-oân, siông-siông khoàⁿ-tio̍h--ê, sī bān-sèng ê Hì-kiat-hu̍t hoān-chiá chin sàu, in ê thâm ū chin ê Kiat-hu̍t-khún, in phuì-thâm tī ke-lō͘, kong-kiōng ê tiûⁿ-só͘, mn̂g-kin lâi thoân-pò͘, pēⁿ-lâng teh sàu ê sî, só͘ phùn-chhut ê loāⁿ-chhiu siông-siông ū hit hō khún.
Kiat-hu̍t-khún tī àm-sip ê só͘-chāi, ē oa̍h kuí-nā goe̍h-ji̍t kú; ū-sî tiâu tī saⁿ-á-khò͘, chia̍h-mi̍h, gín-ná ê chhiú, lâi ji̍p kàu chhuì.
Kiat-hu̍t-khún, tuì chhiú ji̍p kàu chhuì, lâi thoân-jiám--ê chin chē. Chē-chē Kiat-hu̍t hoān-chiá m̄-chai i ê pēⁿ, put-ti put-kak ê tiong-kan, lâi thoân-jiám pa̍t-lâng.
Gû ta̍uh-ta̍uh jiám-tio̍h chit hō pēⁿ, gû ê pēⁿ-sè tîm-tāng, lâng nā m̄-chai, pēⁿ-khún siông-siông tuì chia̍h-tō pâi-chhut, oè gû ê seng-khu, boé; ta ê sî phah ka-la̍uh tī chiap-ni ê khì-khū, lâi lām tī gû-ni. Nā gû ê ni-thâu ū Kiat-hu̍t-pēⁿ, chiū guî-hiám koh-khah chē. Chóng-kóng, tuì gû lâi thoân-jiám bô chē, tī lán Tâi-oân koh-khah sī án-ni - in-uī Tâi-oân-lâng siông-siông chia̍h gû-ni--ê, chin chió lah!
Pēⁿ-thé chìn-ji̍p sin-thé-lāi ê lō͘-kèⁿ
Pēⁿ-thé kàu khì-kńg, koh ji̍p khì hì-chōng; hek-sī[sic] tuì chhuì kàu ām-kún ê lîm-pa-choâⁿ, ū-sī[sic] bat tuì phoê-hu chìn-ji̍p sin-thé--lāi.
Kiat-hu̍t-khún ê hoat-io̍k
Pēⁿ-khún ji̍p khì-kńg āu, tiâu tī liâu-mo̍h[sic]; ū-ê in-uī êng-ióng bô tú-hó lâi bia̍t-bô, ū-ê ji̍p tī sió-sè ê lîm-pa-kńg lāi, hō͘ sè-pau kā i pau-uî, tì-kàu êng-ióng khoat-hoa̍t, kàu-boé bia̍t-bô; iā ū-ê hō͘ sè-pau pau-uî, chiâm-ho̍k tī sin-thé-lāi, kú-kú bē-ē chò hāi. Chhin-chhiūⁿ sè-khún chin-chē, hit ê to̍k ê la̍t iā chin kiông, lán lâng ê tí-khòng-la̍t put-chiok, khún chiū poâⁿ-koè Sè-pau ê uî-chhiûⁿ, chhim-ji̍p lîm-pa-choâⁿ, á-sī hì-pō͘, ū-ê koh chìn-ji̍p sió-hoeh-kńg á-sī lîm-pa-kńg, í-ki̍p sin-thé tiong ê pa̍t-pō͘-hūn.
Khún ji̍p hì-pō͘, jiân-āu tò-chhù seⁿ-thoàⁿ. Nā lán lâng ê tí-khòng-la̍t ē chè-chí, cho͘-chit chiū Chēng-seng (增生), pau-uî pēⁿ-khún lâi chiâⁿ-chò Kiat-hu̍t (結核).
Khí-thâu Kiat-hu̍t, chhin-chhiūⁿ chiam-thâu hiah toā, ū-ê kàu tāu-á toā. Nā pēⁿ-khún chiàn-iâⁿ, chiū pau-uî ê cho͘-chit Nńg-hoà (軟化). Kiat-hu̍t-tiong ū pau chhàu-khì ê sè-pau, í-ki̍p sí ê pēⁿ-khún, hit ê hêng-chōng chhin-chhiūⁿ Leng-chiap (酪), só͘-í iā kiò-chò Kan-lo̍k iūⁿ-chit (乾酪樣質). Pau-uî ê cho͘-chit nńg-hoà āu, pēⁿ iáu teh chìn-hêng, Kan-lo̍k iūⁿ-chit poâⁿ-koè pau-uî, chìn-ji̍p Hì-phàu (肺泡); Hì-phàu siū chhì-kek, hō͘ Hoâiⁿ-keh-mo̍h (橫隔膜) kap Heng-chi (胸肌) tu̍t-jiân khí keng-loân-sèng ê Siu-lio̍k (收縮). Tuì án-ni, hoān-chiá hoat hit hō kiông koh ū la̍t ê Ho͘-khì (呼氣) lâi seⁿ-khí sàu. Kan-lo̍k iūⁿ-chit kàu khì-kńg-chhi, kap hit pō͘-hūn ê liâm-ek[sic], hūn-ha̍p pìⁿ-chò thâm.
Thâm, ū Kiat-hu̍t-khún kap sè-pau; hek-sī[sic] sí--ê, hek-sī[sic] oa̍h--ê, lóng-sī tuì hì-pō͘ ê kiat-hu̍t lâi--ê. Chē-chē bî-sè ê kiat-hu̍t hō͘-siông[sic] chiap-kūn, chiū chiâⁿ-chò Kaⁿ-ná (橄欖), he̍k-sī Ô͘-thô-toā (胡桃大) ê kiat-hu̍t, kiò-chò Thoân-chi̍p kiat-hu̍t (團集結核). Pēⁿ-khún tī kiat-hu̍t tiong seⁿ-thoàⁿ, kiat-hu̍t chiu-uî ê chēng-seng[sic], chiām-chiām chiâⁿ-chò kiat-hu̍t-sèng ê cho͘-chit. Chit ê cho͘-chit nńg-hoà, lâi pâi-chhut tī khì-kńg-chhi, iā kiat-hu̍t-sèng ê cho͘-chit ê pún só͘-chāi, khang-khang chiâⁿ-chò Khut (窩).
Tng téng-bīn só͘ kì ê pēⁿ-lí, piàn-hoà chìn-hêng ê sî-kî, sin-thé ê tí-khòng bô chi̍t-sî thêng, chiū chiâⁿ-chò khut āu, sè-pau iā ē oân-choân kā i pau-uî, kan-ta hō͘ i chhun sè-sè ê tōng, kap sió hì-kńg thong-óng. Hit ê pau-uî ê mi̍h, siū thé-e̍k-lāi ê chio̍h-hoe-chit tîm-tio̍h, ū-sî 2, 3 hun kāu; chhin-chhiūⁿ án-ni, chiū pēⁿ ē oân-choân hó.
Ū chham khún ê thâm-noā ê chiap-chhiok, hō͘ Siaⁿ-toà (聲帶), í-ki̍p âu-pō͘ (喉部) hoat-pēⁿ. Thâm ū-sî thun-lo̍h kàu uī, iā uī nā bô ióng, chiū ji̍p kàu tn̂g chò pēⁿ. Kiat-hu̍t-khún bô hiah nih khoài chhǹg-koè toā lâng ê tn̂g-piah, m̄-kú gín-ná, khún keng-koè tn̂g-piah ê lîm-pa-kńg, kàu lîm-pa-choâⁿ, soà kàu liông-kut ê lîm-pa-kiat (淋巴結), ū-ê kàu hì, lâi chiâⁿ hì-kiat-hu̍t; ū-ê kàu pak-mo̍h lâi chiâⁿ pak-mo̍h-iām.
