Hap-pa-kok ê chheh
Tân Kim-jiân
194003 660 hō p.7-9
1. Hap-pa-kok sī sió sian-ti ê tē 8 pún, kiōng 3 chiuⁿ 57 chat, bô loā toā pún ê chheh, chóng-sī siong-tong ū būn-tê, lán bô beh gī-lūn sím-mi̍h, put-kò 3:1 "ēng Si-kî-o-lo̍k tiāu" sī āu-tāi lé-pài-sek ēng chi̍t khoán ê chàn-bí-koa, lio̍h-á hóng Tí-pho-la̍h ê koa Sū 5:4 í-hā, á-sī Mō͘-se ê chiok-hok koa Sin 32:2 í-hā. Chóng-sī choân-thé lâi khoàⁿ, put-chí ū ha̍h Hap-pa-kok ê cheng-sîn. Só͘-í tē 3 chiuⁿ sī phian-chhip-chiá khoàⁿ chò ū ha̍p tī Hap-pa-kok ê cheng-sîn soà kā phian-ji̍p tī-chia, che sī kin-á-ji̍t Kū-iok ê siông-sek, sīm-chì ū sian-seⁿ kóng 3:13 só͘ kóng "Siū boah-iû--ê" sī chí chè-si-thâu, só͘-í chit chiuⁿ sī sio̍k Má-ka-pí sî-tāi--ê, che sī khah ke̍k-toan ê kiàn-kái. Kî-û tī 1, 2 chiuⁿ iû-goân ū chióng-chióng ê gī-lūn, tāi-khài chi̍t-bīn chú-tiuⁿ kóng, "Chí-ū 1:5-11 sī Hap-pa-kok ê chhin-pit" (Marti). Koh chi̍t-bīn sī kóng, "Tû 1:5-11 í-goā lóng sī chin" (Giesebrecht). Chóng-sī chiah ê būn-tê lán bián khe-khó, ti̍t-ti̍t saⁿ kap lâi tha̍k, lâi sêng-siū kà-sī chiū hó.
2. Lán khí-chhiú chiū ē tha̍k-tio̍h chèng-gī tuī-tē, -"Pháiⁿ-lâng uî-khùn gī-lâng" 1:4. "Pháiⁿ-lâng thun-bia̍t pí i khah kong-gī--ê" 1:13. - i só͘ khoàⁿ-kìⁿ ê siā-hoē sī ok-sim--ê tì se-bō, siān-sim--ê tó-teh gō lah. Hit-sî kiông-pō--ê tī i ê bīn-chêng teh hoâiⁿ-hêng, siâ-ok, hêng-ge̍k, kiâⁿ khuí-chà--ê siông-siông tī i ê ba̍k-chêng 1:2, 13. Taⁿ chit hō "kiâⁿ khuí-chà--ê" sī chí sím-mi̍h ah? 1) Ū lâng kóng sī An-the-o-kó͘ (Happel). 2) Ū lâng chú-tiuⁿ sī Iok-ngá-kin II Ông 24:1,2 (C. Steuernagel). 3) iā ū ê kóng sī chí A-su̍t (K. Budde). Lán nā chim-chiok lâi tha̍k 1:5-11, chiū beh khoàⁿ-chhut Siōng-tè heng-khí Ka-le̍k-tí lâng lâi hêng-hoa̍t hit hō kiâⁿ khuí-chà--ê, ap-pek--ê. Koh Ka-le̍k-tí lâng só͘ beh tuì-khòng--ê kiám m̄-sī hit hō "Siông-siông thâi sí lia̍t-kok ê lâng, iā bô pó-sioh mah?" hit hō ê pang-kok mah? 1:15-17. Tuì chiah ê lán lio̍h-á chai tng-sî ê chêng-hêng lah, chiū-sī A-su̍t kap Ai-ki̍p tī Ka-ki-bí ê sî hoē-chiàn (II Ông 23:29 í-hā) í-lâi Ka-le̍k-tí lâng ê sè-le̍k toā heng-khí, kàu 612 B.C. chiū bia̍t A-su̍t.
Só͘-í ū sian-seⁿ kóng Hap-pa-kok iû-goân sī kóng-khí kiông-pō--ê (1:2, 3, 2:8, 17), hit ê lâu-hoeh ê siâⁿ (2:8, 12, 17, Hông 1:3). Nî-nî-bî ê bia̍t-bô, sī kap Ná-hông chò-hoé au-ko (謳歌) te̍k-kok (A-su̍t) ê bia̍t-bô (612 B.C.), ko-tiau pún-kok ê heng-liông ê bîn-chiòng ū-giân-chiá, tú kap Iâ-lī-bí tuì-hoán ê tē-uī lah!
3. Hap-pa-kok ì-sù sī "phō-teh," "phō tiâu-tiâu", chiū-sī "tī siōng-tè ê thiàⁿ phō lêng-hûn--ê." "Khîⁿ-tiâu tī Siōng-tè ê tì-huī," "Sì-uî hūn-loān ê tong-tiong tuì sìn khîⁿ-tiâu tī Siōng-tè ê lâng" lah. Chóng-sī lūn i ê seng-gâi bô tàng khe-khó, chí-ū pún-sin ū sêng-jīn i sī sian-ti nā-tiāⁿ (1:1, 3:1). Sui-jiân tī Kū-iok goā-tián-nih (Beru kap lêng) ū i ê thoân-soat, nā-sī bô kàu-gia̍h thang sìn. Chiàu 2:1 "Goá khiā tī chiú-keⁿ-lâu, khiā tī iâⁿ-chē", ná chhin-chhiūⁿ ū àm-chí i ê chit-gia̍p lè. Nā lūn 3:20 "Chit ê koa kau hō͘ ga̍k-koaⁿ, ēng goá si-hiân ê ga̍k-khì lâi chhiùⁿ," lâng kóng i sī Sèng-tiān ê Sèng-koa-tuī, kiám-chhái sī tuī-tiúⁿ. Nā chiàu I Tāi 15:16 chiū-sī sio̍k tī Lī-bī-cho̍k, chóng-sī chiàu téng-bīn só͘ kóng, tē 3 chiuⁿ sī phian-chhip ê lâng phian-ji̍p--ê, só͘-í khah bô thang chò pîn-chún.
4. It-poaⁿ ê ū-giân-su ê khí-pit khah siông lóng sī kì Siōng-tè tuì lâng kóng-oē, -Mô͘ 1:2-5, Hoan 1:2, 3-to̍k-to̍k pún-su m̄-sī án-ni, hoán-tńg sī sian-ti tuì Siōng-tè teh chit-būn; án-ni pún-su sī ēng būn-tap chò chhut-hoat lâi kui-kiat Siōng-tè ê khé-sī, thang hun chò 3 chām.
I. Būn-tê ê tîn-su̍t (1:2-2:5).
1) Thâu-chi̍t pái ê ai-sò͘ 1:2-4.
"Iâ-hô-hoa ah,...lu̍t-hoat pàng-sang, bô kiâⁿ kong-pêng, pháiⁿ-lâng uî-khùn gī-lâng beh kàu tī-sî ah?
2) Siōng-tè ê ìn-tap 1:5-11.
"Khoàⁿ--ah! Goá beh heng-khí Ka-le̍k-tí lâng" lâi kéng-kài hêng-hoa̍t.
3)Tē 2 pái ê ai-sò͘ 1:12-2:1.
"Iâ-hô-hoa ah! pháiⁿ-lâng thun-bia̍t pí i khah kong-gī--ê, Lí siáⁿ-sū chēng-chēng ah?"
4) Siōng-tè ê ìn-tap 2:2-5.
"Iâ-hô-hoa ìn goá kóng,......Chit ê be̍k-sī iáu ū tiāⁿ-tio̍h ê kî, beh kín-kín kiat-kio̍k......"
II. Thí-chhiò te̍k-kok siū hêng-hoa̍t ê si - 5 ê ū chai-ē ah! 2:6-20.
1) Chhiúⁿ lâng--ê ū chai-ē ah (2:6-8).
2) Chek-chū put-gī ê chîⁿ-ê ū-chai-ē ah (2:9-11).
3) Hō͘ lâng lâu-hoeh--ê ū chai-ē ah (2:12-14).
4) Hèng kiàn-siàu--ê ū chai-ē ah (2:15-17).
5) Pài ngó͘-siōng--ê ū chai-ē ah (2:18-20).
III. Chhim-sìn Siōng-tè ê chín-kiù ê si, 3:1-20. 2:4 "Gī-lâng beh tuì i ê sìn lâi oa̍h" ê su-ián. -
1) Chú-tê 3:1.
2) Kî-tó 3:2.
3) Siōng-tè sī sìn-gióng ê tiong-sim-Siōng-tè ê hián-hiān, Siōng-tè ê chìn-kun (進軍) 3:3-15.
4) Gī-lâng ê kiaⁿ-hiâⁿ kap sìn-gióng 3:16-19.
5) Hō͘-kì 3:20.
5. Pún-su ê kà-sī ū piáu-bêng Iâ-hô-hoa ê êng-kng, liap-lí, thóng-lí sè-kài, í-ki̍p I ê chèng-gī kap jîn-keh ê put-piàn, kok-ka-tek ap-pek ê choē-ok, pháiⁿ-lâng chū-bia̍t, gī-lâng ê an-choân, sìn-khò Iâ-hô-hoa tîm-tio̍k ê khak-sìn, si̍t-chāi Iâ-hô-hoa ū ēng Ka-le̍k-tí lâng chò hêng-hoat ê khì-kū, chóng-sī in ū kiâⁿ chū-bia̍t ê lō͘, nā-sī tiong-sìn ê lâng tuì sìn kap thun-lún thang thoat-lī khó͘-lān, khak-sìn chèng-gī kàu-boé tek-khak tek-sèng.
1) Ū sian-seⁿ kóng, "Hap-pa-kok sī hoâi-gî ê ū-giân-chiá" (G. A. Smith), si̍t-chāi khoàⁿ "pháiⁿ-lâng teh thun-bia̍t gī-lâng" (1:13), iā pháiⁿ-lâng teh êng-hián, gī-lâng hoán-tńg teh siū-khó͘, bē bián-tit seⁿ-khí giâu-gî. Giâu-gî sím-mi̍h? Giâu-gî Siōng-tè ê kong-gī kap koân-lêng! Chit hō būn-tê siāng kū, iā siāng sin, tuì jîn-luī ū su-siúⁿ seng-oa̍h khí, thâu-náu ná chìn-hoà, chit ê su-siúⁿ ná hok-cha̍p. Chóng-sī chit hō gî-būn kiû sè-kan ê tì-huī, ha̍k-būn chū-jiân bē-ē kái-koat, hoán-tńg ū lâng uī-tio̍h chit ê jîn-seng ê put-khó-kái soà khì thiàu Hoa-giâm ê chuí-chhiâng(藤村操). Si̍t-chāi nā pún-sin thé-giām-tio̍h chit ê būn-tê ê sî, liân ū sìn-gióng ê Iok-pek to chiù-chó͘ i pún-sin ê seⁿ-ji̍t, Iâ-lī-bí iā sī án-ni, sui-jiân sī tē 3 chiá iā lóng phāu toā put-péng, toā giâu-gî. Tī hit-sî î-it ê thài-tō͘ sī âu-kiò Iâ-hô-hoa lah, "Iâ-hô-hoa ah! beh kàu tī-sí ah?" Oāⁿ oē lâi kóng, chiū-sī tio̍h kî-tó lah.
2) M̄-sī thiⁿ-tē bô pò, sī ji̍t-chí bī-tò. Siōng-tè kóng tio̍h siá chit ê be̍k-sī, chit ê be̍k-sī iáu ū tiāⁿ-tio̍h siá chit ê be̍k-sī, chit ê be̍k-sī iáu ū tiāⁿ-tio̍h ê kî, beh kín-kín kiat-kio̍k, koat-toàn bô pe̍h-chha̍t; sui-jiân iân-chhiân iáu-kú tio̍h thèng-hāu...(2:2, 3). Iâ-hô-hoa ê êng-kng beh hō͘ choân-tē lóng bat (2:14). Só͘-í ū sìn ê lâng gióng-bōng Iâ-hô-hoa, in-uī gī lâng beh tîn i ê sìn lâi oa̍h (2:4).
Che sī chhian-kó͘ ê thih-àn (千古之鐵案). Chit hō khak-sìn sī Í-sài-a su-siúⁿ ê kè-sio̍k, sī Pó-lô ê sian-hong. Só͘-í ū sian-seⁿ kóng Hap-pa-kok sī kái-kek ê goân-chó͘, in-uī chit kù "gī-lâng beh tuì sìn lâi oa̍h" ū chò Pó-lô ê chong-kàu kái-kek, ū chò Lō͘-tek Má-teng kái-kek ê goân-tōng-la̍t, si̍t-chāi Pó-lô ún-tàng ài tha̍k pún-su, só͘-í tī Pí-se-tí ê An-thê-o ín 1:5 lâi kéng-kài m̄-sìn ê Iû-thài lâng (Hēng 13:41), tī i ê phoe iā ū ín-iōng 2:4 nn̄g pái (Lô 1:17, ka 3:11).
3) "Tuì sìn lâi ji̍p tī hiān-kim só͘ toà ê in-tián, koh ǹg-bāng Siōng-tè ê êng-kng lâi hoaⁿ-hoaⁿ hí-hí......" (Lô 5:2-4). Si̍t-chāi ū sìn ê lâng chiū tī hoān-lān iā ē hoaⁿ-hoaⁿ hí-hí, sui-jiân tiàm tī bô kong-gī ê sè-kài, iáu-kú tī ǹg-bāng khak-sìn Siōng-tè kong-gī ê êng -kng chhiong-moá choân-tē, só͘-í sui-jiân lóng bô poàⁿ hāng (3:17), iáu-kú beh in-uī Iâ-hô-hoa lâi hoaⁿ-hí, in-uī kiù goá ê Siōng-tè lâi khoài-lo̍k (3:18). Tī-chia lán thang khoàⁿ-tio̍h tuì sìn lâi oa̍h ê kám-siā ê seng-gâi, che si̍t-chāi sī ū-giân-chiá ê jîn-seng khéng-tēng lah, si̍t-chāi ū sìn ê lâng bô lūn tī sím-mi̍h kéng-gū lóng sī kám-siā, chhin-chhiūⁿ Pó-lô kóng, "Hoān-sū kám-siā" lah!
(I Thiap 5:18).
