Tuì Má-khó só͘ khoàⁿ ê Iâ-so͘
(Tân Kim-jiân)
1954. 03, no. 783, pp. 20-23
Má-khó sī Pa-ná-pa ê piáu sió-tī (Se 4:10). Chiàu tng-sî Iû-thài lâng ê hong-sio̍k, i iā ū nn̄g ê miâ, "Iok-hān chheng-chò Má-khó" (Hēng-toān 12:12, 25). Iok-hān chū-jiân sī Iû-thài lâng chāi-lâi ê miâ, Má-khó sī Lô-má sek ê miâ. Sèng-keng bô kì i ê lāu-pē ê sū, chí-ū kì i ê lāu-bó ê miâ Má-lī-a (Hēng-toān 12:12). Toà tī Iâ-lō͘-sat-léng, iā siong-tong hó koè. Chú choè-āu ê boán-chhan tāi-khài sī tī in lâu-téng (Khó 14:13-15). I pún-sin tuì Chú teh-beh siū lia̍h ê sū put-chí koan-sim (Khó 14:51, 52). Chú Iâ-so͘ chiūⁿ-thiⁿ liáu-āu, sù-tô͘ kap kî-û ê ha̍k-seng iā sī chū-chi̍p tī in lâu-téng (Hēng-toān 1:13). Pí-tek hō͘ lâng koaiⁿ kaⁿ, kàu-hoē pek-chhiat uī-tio̍h i kî-tó, iā sī tī in lâu-téng (12:5, 12). án-ni i ê ka-têng thang kóng sī chho͘-tāi kàu-hoē tē-ki. Tī Pó-lô kap Pa-ná-pa thâu chi̍t choā ê thoân-tō, i ū chò tīn khì, khí-chho͘ ū chò chin hó ê pang-chān (Hēng-toān 13:5). Chóng-sī kàu Pia̍t-ka, beh koh ji̍p Ka-lia̍p-thài ê lāi-tē ê sî, i ū siám-pī si̍p-jī-kè, lī-khui in tò-khì Iâ-lō͘-sat-léng (Hēng-toān 13:13). Tì-kàu tē 2 choā thoân-tō ê sî, Pó-lô bô ài i saⁿ-kap khì (Hēng-toān 15:37-39). Nā-sī āu-lâi i ū ka-kī chhàm-hoé, tit-tio̍h Chú ê in-tián, kàu boé chiâⁿ-chò Pó-lô ê tâng tio̍h-boâ--ê (Bûn 24). iā tī ho̍k-sāi ê kang ū lī-ek Pó-lô (II thê 4:11). M̄-nā ū lī-ek Pó-lô, iā ū toā pang-chān Pí-tek, Pí-tek ū chheng i chò só͘ thiàⁿ ê kiáⁿ (I Pí 5:13). Chiàu Pha-phí-a-su (Papias) só͘ thoân "Má-khó chò Pí-tek ê thong-e̍k, chiong i só͘ ē kì-tit Ki-tok ê giân-hēng, bô chiàu chhù-sū, siông-sè siá, i m̄-bat thiaⁿ-kìⁿ Chú ê kà-sī, iā m̄-bat toè Chú, chóng-sī āu-lâi ū chò Pí-tek ê pang-chhiú, Pí-tek bô tú-tú chiàu Chú só͘ kà-sī ê sūn-sū, put-kò chiàu thiaⁿ-chiòng ê iau-kiû lâi thoân I ê kà-sī. Má-khó ū chiàu i só͘ ē kì-tit lâi siá, i ū liû-sim chi̍t hāng sū, chiū-sī bô séng-lio̍k i só͘ thiaⁿ-kìⁿ ê, ta̍k hāng bô kì chhò-gō͘......." (Eusebius: Historia Ecclesistica III. 39. 15).
Taⁿ Pí-tek só͘ thoân--ê, lán thang tuì Hēng-toān 2:22-36, 3:12-26, 10:34-43, lâi khoàⁿ i ê iàu-tiám. Chiū-sī Ná-sat-le̍k lâng Iâ-so͘ sī sèng ê lô͘-po̍k, siū chē-chē khó͘-lān, sí tī si̍p-jī-kè, iā ū koh-oa̍h, kìⁿ-nā sìn I ê miâ ê lâng lóng beh tit-tio̍h kiù, che chiàⁿ sī Siōng-tè ê Kiáⁿ Iâ-so͘ Ki-tok ê hok-im, che tú-tú sū Má-khó hok-im-toān ê bo̍k-tek (Khó 1:1). In-uī m̄-sī beh chiàu sî-kan-tek, sim-lí-tek lâi biô-siá Iâ-so͘ ê choân seng-gâi, iàu-kín sī ài kì Siōng-tè ê Kiáⁿ Iâ-so͘ ê kong seng-gâi kap I só͘ thoân ê hok-im. Só͘-í i bô iàu-kín Iâ-so͘ ê sè-hē (Thài 1:1-17; Lō͘ 3:23-38). kán-ti̍t siá bêng i ê bo̍k-tek (1:1) liáu, chiū khai-sí Ná-sat-le̍k lâng Iâ-so͘ ê kong seng-gâi, kap I ê kà-sī toān-phìⁿ-tek ê kì-su̍t. I ū ēng tiûⁿ-só͘ kap sî-kan lâi liân-chiap chiah ê toān-phìⁿ-tek chhâi-liāu hō͘ i chiâⁿ-chò ū thóng-it ê Iâ-so͘ Ki-tok ê lâi-le̍k. Chhin-chhiūⁿ kóng, "Tng chiah ê ji̍t......" (1:9), "Kàu hông-hun àm......" (1:32), "Koè kuí-nā-ji̍t......" (2:1), "Tng hit kuí-ji̍t......" (8:1) téng, á-sī "Iâ-so͘ koh ji̍p hoē-tn̂g....." (3:1), "Iâ-so͘ ji̍p chhù......" (3:20), "Iâ-so͘ koh tī hái-piⁿ......" (4:1), "Iâ-so͘ tuì hia chhut-khì......" (6:1), "Iâ-so͘ tuì hia khí-sin......" (7:24) téng. án-ni i m̄-sī beh biô-siá Iâ-so͘ ê le̍k-sú-tek jîn-keh, hō͘ tho̍k-chiá lí-kái I ê chò lâng ê sim-lí kap I ê seng-gâi, sī ài siá bêng Iâ-so͘ sī Siōng-tè ê Kiáⁿ, Iâ-so͘, tuì I lâi tit-kiù. Taⁿ saⁿ-kap lâi khoàⁿ i só͘ biô-siá ê Iâ-so͘.
1. Ná-sat-le̍k lâng Iâ-so͘ (1:9; Hēng-toān 2:22).
Má-khó in-uī sī thoân-su̍t hit ê chhin-ba̍k khoàⁿ-kìⁿ, chhin-chhiú bong-tio̍h (I Hān 1:1), tuì thâu kàu boé kap Chú tī-teh (Hēng-toān 1:21, 22), hit ê Pí-tek ê soat-kàu, só͘-í só͘ biô-siá chin oa̍h-tāng koh pek-chin, te̍k-pia̍t tī I chò lâng ê hêng-tōng siá tit chin oa̍h-tāng. "Chiū sì-kè khoàⁿ......" (3:5, 34, 5:32, 10:23, 11:11), "siū-khì" (3:5), "toā bô hoaⁿ-hí" (10:14), "iu-būn" (3:5), "lîn-bín" (6:34), "thiàⁿ" i" (10:21), "thó͘-khuì" (7:34, 8:12), "gông-ngia̍h chhám-chheh" (14:33), "Kî-koài (6:6), tó tī chím-thâu teh khùn" (4:38). Chin-chiàⁿ sī lâng ê iūⁿ-siùⁿ (Pí 2:7). Nā-sī Siōng-tè bat ēng I tī lín tiong-kan kiâⁿ koh-iūⁿ ê koân-lêng, kî-sū kap sîn-jiah lâi chèng-bêng I (Hēng-toān 2:22). Taⁿ chiah ê kiáⁿ-jî kì-jiân saⁿ-tâng ū hoeh-bah ê thé, I pún-sin ia̍h pîⁿ-pîⁿ ū;........., in-uī I í-keng siū khó͘ lâi tú-tio̍h chhì, chiū ē pang-chān chiah ê siū chhì ê lâng (Lâi 2:14-18, 4:15). Si̍t-chāi Chú Iâ-so͘ gâu thé-thiap lâng jio̍k-thé ê thòng-khó͘, i-hó ta̍k iūⁿ pīⁿ ê lâng (1:34), thái-ko--ê (1:40-43), piàn-suī--ê (2:3-12) téng-téng, iā khó-lîn lâng cheng-sîn siōng ê khó͘-thàng, i-tī hoān-tio̍h kuí ê (1:23-27, 5:1-15), thé-thiap lâng ê iau, ià-siān (8:3). Chit ê Ná-sat-le̍k lâng Iâ-so͘, Siōng-tè ū cháiⁿ-iūⁿ ēng Sèng Sîn kap châi-lêng boah I, I chiū sì-kè kiâⁿ chò hó-sū, i-hó kìⁿ-nā Mô͘-kuí só͘ ap-chè ê (Hēng-toān 10:38). I só͘-í tit-tio̍h chit hō châi-lêng, sī tuì I sui-jiân sī Siōng-tè ê Kiáⁿ, iáu-kú "tī I tiàm jio̍k-thé ê ji̍t ēng chhut-la̍t âu-kiò, koh lâu ba̍k-sái, hiàn kî-tó khún-kiû......" (Lâi 5:7-9). I bô êng kàu bē-kò͘-tit chia̍h (3:20, 6:31), bô sî-kan thang hioh-khùn (6:31, 7:24). Chóng-sī I te̍k-pia̍t poah sî-kan kî-tó (6:46), thàu-chá kî-tó (1:35). Só͘-í lán í-keng ū toā ê chè-si-thâu, Siōng-tè ê Kiáⁿ Iâ-so͘......m̄-sī bē ē thé-thiap lán lóng-chóng ê loán-jio̍k...... Só͘-í lán tio̍h hó-táⁿ chiū-kīn in-tián ê chō-uī...... (Lâi 4:14-16).
2. Sèng ê lô͘-po̍k (Hēng-toān 3:13, 4:27).
"Lô͘-po̍k" goân-bún ū "kiáⁿ" ê ì-sù, put-kò kū-iok ê Hi-lī-nî e̍k (Lxx) lóng ēng chò lô͘-po̍k (Sài 42:1, 52:13, 53:11). Tē 2 Í-sài-a ū chhut-miâ "Iâ-hô-hoa ê lô͘-po̍k ê koa (Sài 42:1-9, 49:1-3, 52:13-53:12). Chiū-sī teh biô-siá siū khó͘ ê lô͘-po̍k. Chú Iâ-so͘ pún-sin ài tha̍k, iā chū-kak I pún-sin chiū-sī hit ê siū khó͘ ê lô͘-po̍k, iā siông-siông án-ni kà-sī (Khó 8:31, 9:31, 10:33, 34), te̍k-pia̍t tī 10:45 ū chóng-kiat chit ê kà-sī, "In-uī Jîn-chú kàu, m̄-sī beh chhe-ēng lâng, sī beh hō͘ lâng chhe-ēng, koh hiàn I ê sèⁿ-miā lâi sio̍k-hoê chē-chē lâng." án-ni Má-khó ê siá-hoat bêng-bêng sī ēng Iâ-so͘ siū lān ê kì-sū chò tiong-sim, chiū-sī tuì Kai-sat-lī-a Hui-li̍p-pí Pí-tek ê kò-pe̍k (8:27-38), ha̍k-seng khoàⁿ-chhut Iâ-so͘ sī Bí-sài-a, sī Ki-tok chin oa̍h Siōng-tè ê Kiáⁿ. Chóng-sī in só͘ phāu Iû-thài tek Bí-sài-a koan kap Iâ-so͘ pún-sin só͘ pó-chhî Kok-kok-thaⁿ ê sèng-lō͘ (Via dolorosa) iáu ū thian-ian ê cheng-chha. Nā-sī gō͘-kak boē se̍k, cháiⁿ-iūⁿ ēng keh-á? Chún-pī boē hó, Siōng-tè ê kok cháiⁿ-iūⁿ ē lîm-kàu? (4:26-29). Chiū-sī I giâm-giâm kìm-chí, bo̍h-tit kā lâng kóng I sī Ki-tok, in-uī Jîn-chú kàu m̄-sī beh chhe-ēng lâng, sī beh hō͘ lâng chhe-ēng, koh hiàn I ê sèⁿ-miā lâi lâi sio̍k-hoê chē-chē lâng (10:45). I chò Tāi-pi̍t ê hō͘-è m̄-sī beh chò chè-si-tek ê Kiù-chú chiūⁿ Iâ-lō͘-sat-léng, sī chiàu só͘ tiāⁿ-tio̍h, siū chē-chē kan-khó͘, hō͘ lâng tèng-sí tī si̍p-jī-kè, saⁿ ji̍t koh-oa̍h (8:31, 9:12, 31, 10:33, 34), lâi ji̍p I ê êng-kng (10:37; Lō͘ 24:26). Só͘-í Má-khó ê hok-im m̄-sī beh piān-bêng "siū-lān, iáu-kú I sī Bí-sài-a," sī beh chèng-bêng "siū-lān, só͘-í I sī Bí-sài-a" (A. E. J. Rawlinson), án-ni "sio̍k-hoê chē-chē lâng" (10:45), sī pún-su chin tiōng-iàu ê só-sî.
3. Sūn-ho̍k kàu tī sí (Pí 2:8)
Iâ-so͘ Ki-tok pún ū Siōng-tè ê hêng-siōng, bô lia̍h kap Siōng-tè pêⁿ-téng, chò só͘ tio̍h chip-siú, hoán-tńg chhú lô͘-po̍k ê hêng-siōng, khut ka-kī, sūn-ho̍k kàu tī sí, sīm-chì sí tī si̍p-jī-kè, só͘-í Siōng-tè ko-seng I ke̍k koân (Pí 2:6-8). Chit hō ê sìn-gióng sī chho͘-tāi kàu-hoē sìn-gióng ê tiong-sim (Lâi 5:8; Thài 26:39; Hān 10:18; Lô 5:19). Ki-tok kì-jiân sūn-ho̍k Thiⁿ-pē ê sèng-chí, tuì siū-khó͘ lâi ji̍p I ê êng-kng. Chiū toè I ê lâng beh ji̍p thian-kok, tit-tio̍h éng-oán ê oa̍h-miā (9:43-47, 10:17, 23). Tio̍h tû-khì lâng só͘ siūⁿ ê sū (8:33), kong-ngē ê sim (8:17), iá-sim (9:33-, 10:35-41), lī-kí sim (10:28-31), ta̍k lâng giâ i ê si̍p-jī-kè (8:34), toān-choa̍t chit sè-kan ê tîⁿ-poàⁿ (10:17-23), khiam-sùn, khoàⁿ bô ka-kī (9:35. 10:42-), hó-táⁿ ū hūn Chú ê poe kap I ê sé (10:38, 39), koh tio̍h kéng-séng (14:34). Chit hō hōng-sū kap khó͘-lān chiah sī Ki-tok-tô͘ eng-kai kiâⁿ ê lō͘. Nā-sī ha̍k-seng chí-ū kiaⁿ-hiâⁿ, kî-koài (9:10, 10:24, 26, 32), oh-tit lí-kái Iâ-so͘ ê sim (8:32, 9:38, 10:13-, 35-). Chit khoán chhú lô͘-po̍k ê hêng-chōng, sūn-ho̍k kàu tī sí, kek-bēng-tek Bí-sài-a koan-liām, tio̍h kap Sài 53 chiuⁿ, "Iâ-hô-hoa ê lô͘-po̍k" (ebed Yahweh) koan-liân lâi siūⁿ, 10:45 í-goā, Iâ-so͘ ê oē kap Í-sài-a 53 chiuⁿ ti̍t-chiap ū koan-liân--ê khiok bô loā chē, chóng-sī tuì su-siúⁿ loē-iông lâi khoàⁿ, nn̄g-ê ài chò-hoé siūⁿ, kap chit ê khó͘-lān, sí, koh-oa̍h, bi̍t-chhiat saⁿ koan-liân. Ū ēng "Jîn-chú" 14 pái, iā chit ê "Jîn-chú" chū-jiân sī siū tng-sî lâng siông teh tha̍k Tān-í-lí kap Í-lo̍k-su (goā-tián) ê éng-hióng chin toā. Tī Tān-í-lí (7:14) sī chí choè-āu beh lâi sím-phoàⁿ sè-kan, êng-kng ê Bí-sài-a. Chāi Má-khó "Jîn-chú" (1) Sī khiam-pi siū khó͘-lān (8:31). (2) Sī chē choân-lêng--ê ê toā-pêng, hióng-siū êng-kng (14:62). iā chit ê "Jîn-chú" ê sù-bēng ê choè ko-tiám chiū "hiàn I ê sèⁿ-miā sio̍k-hoê chē-chē lâng" (10:45). Só͘-í "Jîn-chú" ê chú-koân ê khak-li̍p, chiū-sī chāi-tī I ê sūn-ho̍k kàu tī sí (Pí 2:6-8). án-ni chāi-tī I, Tān-í-lí ê "Jîn-chú" kap Í-sài-a ê "Iâ-hô-hoa ê lô͘-po̍k" oân-choân sī chi̍t-ê. Sī lah! I ê si̍p-jī-kè chiàⁿ sī I ê êng-kng, bô si̍p-jī-kè chiū bô ū bián-liû, Lán tuì Má-khó só͘ khoàⁿ ê Iâ-so͘, it-hoat bêng-pe̍k Ná-sat-le̍k lâng Iâ-so͘, liân pún-hiuⁿ ê lâng iā khoàⁿ-khin I (6:1-3), chhin-lâng iā khoàⁿ I chò kông (3:21), keng-ha̍k-sū ba̍k-tē bô I (2:6, 3:21), chhoē phāng beh hāi-sí I (14:1). Chóng-sī I "chin-chiàⁿ sī Ki-tok" (8:30), iā ka-kī soan-giân "Jîn-chú tek-khak tio̍h siū chē-chē khó͘-chhó͘....." (8:31). "Lín beh khoàⁿ-kìⁿ Jîn-chú chē tī ū koân-lêng--ê ê toā pêng, kap thiⁿ ê hûn lâi" (14:62). Só͘-í Ki-tok siū chiah ê kan-khó͘ lâi ji̍p I ê êng-kng, kiám m̄ eng-kai mah? I chin-chiàⁿ sī Siōng-tè ê Kiáⁿ, chiâⁿ-chò lâng, chò lâng ê chhe-ēng, uī-tio̍h lán ê choē siū kè-sàng,uī-tio̍h lán ê chheng-chò-gī lâi koh-oa̍h,taⁿ chē tī Siōng-tè ê toā pêng,iā thè lán kî-tó.