Iâ-ló͘ Sîn-ha̍k-īⁿ ê hoê-kò͘
Gô͘ Chín-khun siá
1958年1月829期 p.23-24
Chín-khun Sian-siⁿ sī Ji̍t-pún Kiaⁿ-to͘ Tè-kok Tāi-ha̍k ê Tiat-ha̍k-kho chhut-sin, bat tī Tang-kiaⁿ Si̍t-chhoan Khoân Bo̍k-su ê kàu-hoē chò thoân-tō-chiá, tī Ji̍t-pún Sîn-ha̍k tha̍k chi̍t chām, 4 nî chêng khì Bí-kok Iâ-ló͘(Yale耶魯) Tāi-ha̍k Sîn-ha̍k-īⁿ chhim-chō. Kin-nî hioh-joa̍h kui kok, taⁿ ho̍k-bū tī Tâi-lâm Sîn-ha̍k-īⁿ kà Kàu-lí-ha̍k, Lûn-lí-ha̍k kap Tiat-ha̍k. Chit phiⁿ sī i ê Bí-kok liû-ha̍k hoê-kò͘-tâm, i ū hó ê sìn-gióng, hó ê ha̍k-būn kap hó ê sèng-keh, chhim-chhim hi-bōng tī i ê chit-uī gâu lī-ek Sîn-ha̍k-seng kap lán ê kàu-hoē.
Siat-sú nā ū lâng chiong hoat-seⁿ tī jia̍t-tài ê chháu-ba̍k chhian-soá kàu tī hân-tài tē-khu, tek-khak beh hoat-hiān tio̍h chit ê chháu-ba̍k tī sin ê khoân-kéng ē bô iông-īⁿ oa̍h; á-sī sui-jiân oa̍h iā bô iông-īⁿ seng-tióng. Sui-jiân hoat-seⁿ tī siāng khoán ê khì-hāu tē-tài, lâng nā chiong soa-chit ê tē ê chháu-ba̍k chhian-soá kàu thô͘ chit ê tē, iû-goân ē hoat-hiān-tio̍h sio-siāng ê hiān-chhiōng. Chóng-sī chit khoán ê chêng-hêng, put-tàn sī tī si̍t-bu̍t-kài ê hiān-chhiōng nā-tiāⁿ , chiū-sī chāi-tī lâng iā sī siāng khoán. Lán nā chiong tī bûn-hoà thêng-tō͘ khah kē ê tē-khu ê lâng chhian-soá kàu tī bûn-hoà thêng-tō͘ khah koân ê tē-khu, lán oē hoat-hiān tio̍h chit ê lâng iā chhin-chhiūⁿ hō͘ lâng chhian-soá kàu tī bô sio-siâng ê thó͘-tē ê chháu-ba̍k ê khoán, bô iông-īⁿ oa̍h, bô iông-īⁿ sêng-tióng tī sin ê koân-kéng ē, chit ê lâng tio̍h chiong i chióng-chióng sin-khu, sim-sîn ê ki-lêng hoat-tián lâi èng-hù sin ê khoân-kéng chiah ē thang oa̍h, iā chit ê tio̍h keng-koè siong-tong kú ê sî-kan. Chit ê tāi-chì sī goá chit pang kàu Bí-kok chhiat-si̍t só͘ keng-giām ê só͘-chāi.
Iâ-ló͘ Sîn-ha̍k-īⁿ ê le̍k-sú kap te̍k-sek.
Iâ-ló͘ Sîn-ha̍k-īⁿ sī Iâ-ló͘ Tāi-ha̍k ê chi̍t ê ha̍k-hē, sī 3 ê chit-gia̍p hùn-liān( i-ha̍k , lu̍t-su, bo̍k-su) ha̍k-hē ê chi̍t-ê.Iâ-ló͘ Tāi-ha̍k thang kóng sī Bí-kok chi̍t keng choè-hó, choè kū ê chong-ha̍p Tāi-ha̍k, siat-li̍p tī Chú-āu 1701 nî.Tong-sî Bí-kok sī bu̍t-chit-siōng kap cheng-sîn-siōng iáu-boē khai-khún ê khòng-iá, chit keng Tāi-ha̍k sī uī-tio̍h ài ióng-sêng iú-uî ê chheng-liân lâi chò sù-chiá, thoân-ta̍t siū chiok-hok ê kái-kek chú-gī ê sin-kàu tī tong-sî ê Bí-kok chiah siat-li̍p ê.Taⁿ chit keng Sîn-ha̍k-īⁿ í-keng keng-koè nn̄g sè-kí poàⁿ, uī-tio̍h ài ióng-sêng ha̍k-tek kiam pī ê bo̍k-su, ū te̍k-pia̍t chù-tiōng 3 hong-bīn ê hùn-liān, chiū-sī sîn-ha̍k(theology), sìn-gióng(piety) kap siā-hoē koan-sim(social cocern). Oāⁿ oē lâi kóng, sī uī-tio̍h ài pó-siú chheng-kàu-tô͘ ê thoân-thóng kap ióng-sêng ū chheng-kàu-tô͘ ê cheng-sîn ê bo̍k-su lâi chhòng-siat--ê, chit ê thoân-thóng kàu hiān-chāi iáu sī liân-soà bô tn̄g-chām.
Goá só͘ khoàⁿ ê ha̍k-īⁿ, kàu-siū kap ha̍k-seng.
Taⁿ goá kàu Iâ-ló͘ Sîn-ha̍k-īⁿ ê sî, kàu-siū sī 40 chó-iū, ha̍k-seng sī 400 lâng chó-iū; in bô hun lâm lú, bô hun kàu-phài, bô hun hiong-thó͘. Ji̍p-ha̍k chu-keh, sī ū Toā-o̍h pit-gia̍p, ū ha̍k-sū uī kap tông-téng ha̍k-le̍k ê lâng. Thiaⁿ-kìⁿ kóng sī tuì 5 ê ji̍p-ha̍k chì-goān-chiá soán-te̍k chi̍t ê ji̍p-ha̍k-seng.Tī 1956 nî 100 lâng ê sin ji̍p seng, tiong-kan 5 ê lâng tī tāi-ha̍k 4 nî-kan ê sêng-chek chóng pêng-kin sī 95 hun í-siōng. Goá bat kap in tha̍k-chheh ê kàu-siū tiong, chhut-miâ ê ū kuí-nā ê:
ĪN-tiúⁿ Liston Pope(Pho-put) Phok-sū, sī chi̍t ê Siā-hoē lûn-lí-ha̍k ê choan-ka. Tuì o͘-lâng ê būn-tê kap Bí-kok kang-gia̍p hoat-tián siōng, kàu-hoē kap lô-tōng-chiá, chu-pún-ka lióng hong-bīn ê koan-hē, ū te̍k-pia̍t ê gián-kiù kap chē-chē ê tù-chok. Lâng bô joā koân, ba̍k-chiu hui-siông kīn-sī, put-sî toà nn̄g hù ba̍k-kiàⁿ, beh khoàⁿ goân-kó iōng chi̍t ki, beh khoàⁿ ha̍k-seng iōng chi̍t ki, chin gâu kóng-chhiò, bô lūn tī káng-tō ê sî, á-sī káng-gī ê sî, á-sī khui-hoē ê sî, lóng ài tāi-seng kóng koá chhiò-khoe hō͘ tāi-ke chhiò-chhiò-lè, chiah ji̍p pún-lūn; iā sī chi̍t ê gâu uì siáu-lé ê lâng, siông-siông khoàⁿ-kìⁿ i bīn âng--khí-lâi, pháiⁿ-sè pháiⁿ-sè ê khoán. Chóng-sī sī chi̍t ê thong-ta̍t siā-hoē jîn-chêng ê lâng, só͘-í tī 40 chó-iū hoè chiū siū-phèng chò chit keng Sîn-ha̍k-īⁿ ê īⁿ-tiúⁿ. I tī chū-nî siū Bí-kok chio̍h-iû ông Lockfeller (Lok-hui-lia̍p) châi-thoân uí-thok te̍k-pia̍t lâi Tang Lâm A-chiu khó-chhat Sîn-ha̍k kàu-io̍k ê chōng-hóng. Hit sî iā ū lâi Tâi-lâm Sîn-ha̍k-īⁿ. I ê pò-kò tiong, kóng Tâi-lâm Sîn-ha̍k-īⁿ sī Tang Lâm A 4 keng choè hó ê Sîn-ha̍k-īⁿ ê chi̍t keng. I ê chhù-bī sī tiò-hî.
Koh chi̍t uī sī Kàu-hoē sú kàu-siū, Roland H.Bainton(Pa-in-tùn) Phok-sū. I tuì chong-kàu kái-kek sî-tāi ê poè-kéng ,īⁿ-toan í-ki̍p Lō͘-tek Má-teng ê gián-kiù ū te̍k-pia̍t ê chhim-chō, chē-chē ê tù-chok. I só͘ tù ê Lō͘-tek Má-teng toān-kì, ū tit-tio̍h Bí-kok Sîn-ha̍k-bêng-tù ê thâu chi̍t ê chióng-kim. I tī kàu-sek-tiong ê káng-gī, thang kóng sī Iâ-ló͘ Sîn-ha̍k-īⁿ tiong chin chhut-sek ê, siông-siông hō͘ lâng chheng-chàn bô soah. Ū lâng kóng che in-toaⁿ kiám-chhái sī in-uī i só͘ thiàⁿ ê hu-jîn, tû-khí ū chó͘-tòng ê sî í-goā, muí tn̂g to lâi thiaⁿ i ê káng-gī. I ê hu-jîn sī chi̍t uī Kui-kek phài(Quaker) ê hoē-iú. Pa Kàu-siū sui-jiân m̄-sī kap i siāng kàu-phài, iáu-kú káⁿ sī ū siū hu-jîn ê éng-hióng, siông-siông chham-ka in ê chū-hoē, iā siông-siông o-ló in ê kèng-khiân kap seng-oa̍h. In hu-hū kan thang kóng sī kàu-siū tiong choè bí-boán--ê. Só͘-í ū siū phèng-chhiáⁿ tam-tng ha̍k-seng tiong 200 goā tuì ê í-keng kiat-hun liáu ê ka-têng ê kò͘-būn. I sī chin to hong-biān ê châi-chú, thong-ta̍t 7,8 kok ê gú-giân, í-goā bô lūn oē-tô͘, tiâu-khek(sic.), im-ga̍k bû só͘ put-lêng; koh pún-sin chin ài khiâ chū-choán-chhia, sui-jiân hiān-sî 60 goā hoè, iáu-kú bô lūn koâⁿ, joa̍h, hong , hō͘, lóng khiâ chhia lâi thong-khîn. Thiaⁿ-kìⁿ kóng bat chó͘-chit kha-ta̍h-chhia ài-hòⁿ-hoē, chióng-lē ha̍k-seng khiâ chhia, iā chiong chit ê hoē só͘ bé ê chū-choán-chhia lâi chioh chheng-liân ê ha̍k-seng, hō͘ in beh chhut-khì chò kang ê sî thang lī-iōng, lâi chiat-séng sî-kan.
(Boē-oân).
