CHONG-KÀU Ê CHÌN-HÒA
Lâng nā gián-kiù pí-kàu kái-phò-ha̍k kap Phi-thai-ha̍k, chiū put-tek-put tio̍h sêng-jīn chìn-hòa ê lí. Só͘-í gián-kiù Pí-kàu chong-kàu-ha̍k, chiū put-tek-put tio̍h sêng-jīn chong-kàu chìn-hòa sī sū-si̍t. Kan-ta chiàu Bí-kok lâi lūn, tùi 1893 nî, sè-kài chong-kàu hōe-gī (chū-chi̍p tī Chi-ka-ko chhī) chiām-chiām í-keng ū lâng sêng-jīn kok chong-kàu to-ū sio-siāng ê tiám, iā ū tiông-chhù ê só͘-chāi. Iā tông-sî hù-hōe ê lâng, í-keng chhì-kek- -tio̍h tio̍h gián-kiù pa̍t chong-kàu ê iàu-kín, liáu-āu, chiū chai Ki-tok-kàu tiong chē-chē iàu-kín ê kàu-gī sī tùi kú-kú ê gôan-thâu lâi- -ê. Tù-chiá tī chia bô ài siông-sè thó lūn chong-kàu chìn-hòa ê cheng-chha, só͘ kóng sī kán-tan nā-tiāⁿ; in-ūi chit-ê-ba̍k ū chē-chē gâu ê ha̍k-chiá í-keng gián-kiù put-chí chheng-chhó, sòa hián-chhut chong-kàu ê chong-kàu, khak-si̍t bat keng-kòe le̍k-sú chìn-hòa ê sūn-sū, bô khah su siā-hōe ê cho͘-chit kap lâng ê tì-sek.
Lūn kàu hit-ê chìn-hòa ê sūn-sū, chiū-sī tùi tī iá-bân-pō͘-lo̍k (野蠻部落) ê sìn-gióng kap hêng-ûi, ti̍t-kàu Ki-tok-kàu, chòe ko-siōng ê kàu kap lí-sióng. Chit khóan chìn-hòa ê lí ēng kū-iok kap sin-iok chò siōng hó ê lē-chèng. In-ūi hit lāi-bīn só͘-kì lóng-sī Iû-thài lâng ê chong-kàu ê hoat-ta̍t-sú. Sī tùi tī bōe sím-mi̍h khai-hòa, pō͘-lo̍k ê sìn-gióng kap si̍p-sio̍k, lâi chhōa kàu sè-kài cho̍at-bû chòe ko-siōng ê chong-kàu lí-sióng kap tō-lí.
Pek-khek-lû (Buckle) kóng tì-hūi sī le̍k-sú lāi ê o̍ah-tāng-la̍t nā sī chêng-kám sī kò͘-tēng- -ê. Che bô chhò, kám-chêng kap pún-lêng khak-si̍t sī pí tì-hūi khah kò͘-tēng. Lâi pí-phēng seng-khu ê ûi-thôan kap chìn-hòa, sī pí siā-hōe ê ûi-thôan kap chìn-hòa koh-khah kò͘-tēng. Chhì-siūⁿ chêng ê lâng só͘ lâu teh hō͘ lán thang sêng-siū ê iù-tī su-siúⁿ, he̍k-sī iá-bân ê chong-kàu lí-sióng bô m̄ hián-chut sî-tāi-tek ê gō͘-biū, che m̄ hān-tiāⁿ tī phó͘-thang khai-hòa sî-tāi nā-tiāⁿ, liân tī tì-sek kap bûn-hòa í-keng hoat-ta̍t ê ko-siōng thêng-tō͘ ê lâng iā bē bián-tit. Tùi chia thang chai chêng-kám chong-kàu khak-si̍t sī kò͘-tēng--ê. Pek--sì ê ōe bô chhò
Koh o̍at tò-tńg lâi siūⁿ 19 sè-kí, í-keng sêng-jīn sìn Ki-tok-kàu ê lâng chiàm tī tōa pō͘-hūn, nā sī iáu tiàm góan-kò͘, o͘-àm ê ê lāi-bīn. I ê pháiⁿ bô khah su bô sìn ê lâng.
Nā-sī kin-ná-ji̍t só͘ kóng hō-chò sìn-chiá siông-siông ū hiâm Iâ-so͘ ê kà-sī, lóng tī phó͘-thong-siōng, siuⁿ kôan, kò-siān (過善) m̄-thang si̍t-êng. Siūⁿ kàu chia ko͘-put-chiong tio̍h siūⁿ chhut chit-ê bûn-tê chiū-sī, Jîn-lūi tī chong-kàu tiong kiù-kéng ū chìn-pō͘ á-bô?
I-nāi-su-má-sū (Erasmas) ê û-giân kóng, "Tông-sî gû-chhún ê kám-chêng chong-kàu kan-ta ēng 50 nî ê siū-bēng chiū ē thang siau-bia̍t." Hok-lo̍k ta̍t-ní (Yoltaive) kóng "Kū ê chong-kàu tī tì-sek ê lâng ê tiong-kan í-keng chá-chá chiū boah-siau lah! Chóng-sī sui-jiân, kàu-io̍k, phó͘-thong tì-sek, kap siā-hōe cho͘-chit ê chìn-pō͘ put-chí kín, m̄-kú i sī hóan-tùi lí-sèng, ēng kám-chêng chò chú-thé. M̄-nā kang-gia̍p-siōng (kó͘-tāi chong-kàu) siōng-chhiáⁿ kan-ta iû-gôan chûn-chāi.
Kám-chêng kap chong-kàu sī chhin-chhiūⁿ seng-khu ê cho͘-chit, kap pún-lêng iā ē chìn-hòa, put-kò sî-kan sī bān-bān; m̄-kú nā ēng khah tōa ê gán-kong lâi khòaⁿ, chiū ē thang khòaⁿ-kìⁿ i ê chìn-hòa kap chìn-pō͘. Siat-sú nā tì-sek kap siā-hōe to ū chìn-hòa, chiū lâng tùi tī chong-kàu koan-liām iā tek-khak ū chìn-hòa. In-ūi án-ni ta̍k chong-kàu ê kàu-gī kap kài-bêng, sī tùi tī chhiau chū-jiân kài ê khé-sī. Iā hit ê khé-sī tio̍h ū kap lâng só͘ ta̍t kàu ê chìn-hòa kai-kip saⁿ-kap hô-ha̍p (互相適應) Pó-lô tī Ngá-tián ián-soat tiong, tāi-khài thang bêng-pe̍k sī chí chong-kàu chit khóan ê hoat-ta̍t sī koan-hē tùi pài mi̍h, pài siōng, kàu tī (Chú o̍ah tī hit tiong-kan, tōng-chok tī hit tiong-kan, lâi tit-tio̍h ka-kī ê pún-thé ê chit-ê) Sù-tô͘ 17:23-31.
Iù-tī ê chong-kàu choan-choan sī kám-chêng-tek, tāi-khài sī tùi khióng-pò͘ seⁿ-chhut. Kò͘-tek (Tek-kok ê si-ong) bat siá iù-tī ê chong-kàu kóng, "chí ū sī khióng-pò͘ kap kèng-ùi." Tī khah kē ê iá-bân sî-tāi-tiong gû-chhún ê peh-sìⁿ só͘ pài ê bô chhut tī chit-khóan. Ka-chok-tek, pō͘-lo̍k-tek ê sîn sī kap hit pō͘-lo̍k só͘ ū lêng-sèng á-sī bô lêng-sèng ê bu̍t-siōng sio-siāng. Tùi chit-khóan bu̍t-siōng lâi ēng lé-gî lâi ho̍k-sāi, lâi kiû hok-khì. Kàu tī sió-khóa khah chìn-pō͘ ê iá-bân sî-tāi, chiū ēng bu̍t-siōng lâi chò sîn ê siōng. M̄-sī sîn pún-sin. Che chiū-sī ngó͘-siōng. Tùi chia thang chai sī ēng mi̍h lâi tāi-piáu bē khòaⁿ-kìⁿ ê sîn.
Iá-bân lâng pài chit-chéng ngó͘-siōng, lâi hiàn chè-sū, hiàn hi-seng, sī in-ūi ài tit-tio̍h i ê pang-chān, he̍k-sī chiàn-cheng, he̍k-sī o̍ah-miā. Liān tī kīn-tāi ê chong-kàu tiong ū chit-khóan bu̍t-siōng chú-gī ê hūn-chú iā bē chió. Chhin-chhiūⁿ pài sian-sèng ê ûi-kut (先聖遺骨) Sîn-sèng ûi-phín (神聖遺品) sī chāi lāi. Kin ji̍t khai-hòa siā-hōe mah, tì-sek siōng iáu ū sǹg bē liáu ê iá-bân lâng ê kun-chú tī-teh. I ê chong-kàu iû-gôan sī pài-siōng chú-gī. Iâ-bân lâng ka-cho̍k-tek ê sîn, pō͘-le̍k-tek ê sîn, he̍k-sī khîm, he̍k-sī siù, sui-sī bô lêng-sèng iáu-kú sìn i chò pō͘-lo̍k ê chó͘-chong. Siông-siông ēng chit-khóan pō͘-lo̍k ê sîn ê miâ lâi hō hit ê pō͘-lo̍k ê miâ, ǹg-bāng hit ê pō͘-lo̍k ē tit-tio̍h hit ê sîn ê sèng-keh, iā hit ê sîn ē thang thè in kau-chiàn, kiû hok sòa thâi tùi-te̍k. Che liān tī kīn-tāi bîn-cho̍k tiong iā ū chit-khóan ê âu-kiò, chhin-chhiūⁿ Au-chiàn tiong siông-siông thiaⁿ-kìⁿ âu-kiò ê siaⁿ kóng "Lán Ji̍t-ní-bān kò-ló ê hó sîn ah!" che sī siāng hó ê chèng-kù. Koh khah kôan ê chong-kàu sī pí sìn pō͘-lo̍k ê sîn koh-khah ko-siōng, chiū-sī pài thiⁿ-téng ê ji̍t, go̍eh, chhiⁿ-sîn, kap chū-jiân kài. Chit chéng chong-kàu khai-hòa-á pòaⁿ khai-hòa ê bîn-cho̍k tiong chho͘-kī ê chi̍t-kéng. Chhin-chhiūⁿ Ai-ki̍p, Hi-lia̍p, Ìn-tō͘, Tiong-kok kap Bek-se-ko-lóng ū chi̍t-khóan pō͘-lo̍h-tek ê sîn ê su-siúⁿ ē ín-chhōa kàu bô-sò͘ ê sió-sîn. Nā-sī pài chū-jiân-kài ê, (tek-pia̍t pài thiⁿ ê chong-kàu) sī ná-kú ná kiám-chió sîn ê siàu-gia̍h, Koh kôan chi̍t kip ê chong-kàu chiū-sī (anthropomorphism) ēng lâng ê siōng á-sī pài it-sîn-kàu (Homeiheism) chit-khóan ê kèng-pài ê tùi-siōng, chiū-sī chit-ê khah úi-tōa koh ôan-chôan-siōng ê lâng. Chit chéng kèng-pài khó-kiàn í-keng seng-jīn lâng ê sim-su, kap lêng-sèng sī chū-jiân kài tiong, siōng ko-siōng, chò tē-it kùi-khì. Che chiū-sī tī hóan-sióng tiong, siāng-lūi--ê, beh lâi chong-ha̍p chi̍t ê chhiau-o̍at tek, ē thang kèng-pài tit--ê, bē bián-tit chin ûi-lân. Só͘-í chit-khóan sèng-chit ē seⁿ chhut chē-chē sîn (多神)
In-ūi Ai-ki̍p, Hi-lia̍p, Lô-má chiū ū bû-sò͘ ê jîn-siōng-sîn. Siōng soah-bé kèng-pài ê, gōa-pō͘ tùi-siōng lah, bu̍t-siōng lah, ngó͘-siōng lah, chū-jiân sè-le̍k, á-sī jîn-siōng-sîn chiū lóng-chóng tû-khì, iā chú-koan-siōng, su-siúⁿ ê chong-kàu seⁿ chhut-lâi. Hit-hō bu̍t-chit ê tùi-siōng, chiū tit-tio̍h ko-seng piàn-hòa. Tùi chû-jiân sè-le̍k kap lâng ê chì-hiòng, chiū chong-ha̍p chiâⁿ-chò chit ê phó͘-piàn-tek, éng-kiú-tek ê cheng-sîn, chit-ê kiò-chò chôan-tì, chôan-lêng, ôan-siān; m̄-kú chit-khóan ko-siōng ê sîn-koan, ū kip chho͘-kî iù-tī chong-kàu tiong siāng-khóan hūn-chú ha̍p-khí--ê.
Tùi án-ni chong-kàu ê hē-thóng kap kho-ha̍k, chèng-tī, siāng-khóan. I ê chìn-hòa tek-khak ū sòaⁿ, ū ha̍p, ū siah, ū kap chho͘-kî ê ì-sù, hêng-sek hô-ha̍p.
Taⁿ thang chai, tī só͘ ū chong-kàu tiong siōng iù-tī ê, iā ū lûn-lí, tō-tek ê hūn-chú tī-teh. Chóng-sī siāng tāi-seng è chong-kàu, chit-khóan ê hūn-chú sī kong-léng iàu-tō nā-tiāⁿ.
Ū lâng kóng, tī iù-tī chong-kàu-tiong bô lûn-lí tō-tek tī-teh. Che m̄-sī khak-si̍t ê lí-lūn. In-ūi tī ka-cho̍k-tek ê sîn, pō͘-lo̍k-tek ê sîn, tùi tī pa̍t ê pō͘-lo̍k kiám-chhái sī chōe-ok; nā-sī tī pún-cho̍k sī teh pó-hō͘, siúⁿ-sù hok-khì ê sîn put-kò chit ê sî-tāi ê lûn-lí sī khah he̍-te̍h nā-tiāⁿ, nā-sī tī tiông-kiú ê kap chìn-hòa, chiū tióng-sêng kàu tī pa̍t ê pō͘-lo̍k, pa̍t chéng-cho̍k, kap kok-ka nā pó-hō͘. Iû thài lâng ê sian-chó͘, A-pek-lia̍p-hán, Í-sat, Ngá-kok ê Siōng-tè, keng-kòe tn̂g-kú le̍k-sú ê hoat-ta̍t, kàu kin-ná-ji̍t chiah chiâⁿ-chò phó͘-thiⁿ-ē chú-cháiⁿ, kap jîn-lūi ê thiⁿ-pē, che koh-khah ha̍h tī téng-bīn só͘-kóng chong-kàu chìn-hòa ê lí.
Ū lâng phah-sǹg, chong-kàu ê chìn-hòa chiū-sī phòa-hāi chong-kàu ê kè-ta̍t kap ì-gī, kiám kó͘-jiân ū iáⁿ? Nā ū iā kò-jîn ê hoat-ta̍t sī phòa-hāi jîn-keh ê kè-ta̍t, á-sī jîn-lūi ê chìn-hòa sī pāi-hōai jîn-lūi ê iâⁿ-kòe bān-mi̍h, to̍k-it bû-jī ê, ê phín-keh. Án-ni kiám bē kóng-tit?
Kî-si̍t koan-hē jîn-lūi, jîn-keh chong-kàu só͘ iàu-kín ê sū-si̍t, put-chāi tī gôan-sí; sī chāi tī chìn-hòa só͘ ta̍t-kàu ê kéng-tē, kap kiat-kio̍k nā-tiāⁿ, só͘ ū ê hoat-ta̍t sī chióng-chióng sǹg bōe-liáu, lóng sī kî-biāu oh tit kóng, thang ti̍t-ti̍t kóng kî-chek, chóng-sī kiù-kéng sī sū-si̍t. Tùi tī ke̍k sè, kán-tan ê sè-pau kàu tī ke̍k hok-cha̍p ê sin-thé kap pún-lêng í-ki̍p sim su. Tùi tī iù-tī ê gôan-sèng-bu̍t kàu tī bû-sò͘ ê seng-bu̍t piàn-móa chôan tē-kiû, sòa kóng seng-bu̍t ê chìn-hòa, soah-bóe sī jîn-lūi. Tùi chho͘-kî ê siā-hōe (ka-cho̍k kap pō͘-lo̍k) hoat-ta̍t kàu tī kīn-tài bûn-hòa hok-cha̍p ê khóan-sit, kap tùi tī iù-tī ê gín-ná á-sī iá-bân lâng ê sìn-gióng hoat-ta̍t kàu tī chòe ko-kip ê chong-kàu kap bûn-lí, sī sè-kài só͘ bô, iā chêng bōe-bat só͘ khòaⁿ-kìⁿ ê. Chit ê lí khak-si̍t sī hō͘ lán bē thang hó͘-jīn tit, nā-sī lán sêng-jīn hit ê chìn-hòa ê jiah kap kai-kip, chóng-sī bô thang siông sè chai hit ê só͘-í jiân. Chhì-siūⁿ tùi tī sè-pau, gôan-seng tōng-bu̍t, he̍k-sī iá-bân ê siā-hōe, he̍k-sī iù-tī ê chong-kàu, hoat-ta̍t kàu kî-biāu oh-tit kóng, che kiám m̄-sī kî-tiong ê kî mah?