Pó-lô ê Ki-tok-koan
Chan Siù-hōng
1941年10月679期 4-7
1. Iû-thài-kàu só͘ oá-khò lu̍t-hoat ê gī, si̍t-chāi bē-ē hō͘ lâng chheng-chò gī(Lô 1:3─21). In-uī thàn lu̍t-hoat tī Siōng-tè ê bīn-chêng; in-uī tuì lu̍t-hoat sī hō͘ lâng chai ū choē. Taⁿ tī lu̍t-hoat í-goā ū Siōng-tè ê gī í-keng hián-bêng(Lô 3:20─26). Taⁿ lu̍t-hoat sî-tāi í-keng koè-khì, chit-tia̍p sī sìn-gióng sî-tāi lah, in-uī Siōng-tè ê gī tuì Ki-tok , kàu tī lóng-chóng sìn ê lâng, só͘-í thang kóng sī Ki-tok sî-tāi lah.
Siōng-tè uī-tio̍h beh kiù choē-jîn, chiū tuì Ki-tok lâi hián-bêng I ê gī. Che put-tàn sī Pó-lô ê hok-im, iā-sī Ki-tok-kàu ê tiong-sim chin-lí. Só͘-í lán ài sió-khoá saⁿ-kap lâi siūⁿ Pó-lô ê Ki-tok-koan.
2. Le̍k-sú-tek ê Iâ-so͘ . Pó-lô Ki-tok-koan ê chhut-hoat-tiám, chū-jiân sī tī i tài sat-khì thêng-thêng ê Tāi-má-sek lō͘-chiūⁿ ê keng-giām.(Hēng-toān 9:3─15; che kap II Ko 4:6, Ka 1:16), put-chí ū koan-liân ; án-ni i ê ki-tok-koan kap kî-û ê sù-tô͘ ū koh-iūⁿ. Chóng-sī khêng-chin m̄-sī kin-pún-tek ê cheng-chha, in-uī Pó-lô ê Ki-tok keng-giām, sui-jiân sī tī Tāi-má-sek lō͘-tiong, m̄-kú i bô bē kì-tit le̍k-sú-tek ê Iâ-so͘. "Bat chiàu jio̍k-thé bat Ki-tok......"(II Ko 5:16). Chit-kù sui-jiân m̄-sī chí Pó-lô bat chiap-chhiok tio̍h seⁿ-chêng ê Ki-tok , iáu-kú thang kóng i put-chí chù-tiōng le̍k-sú-tek ê Iâ-so͘. Siat-sú nā i ê Ki-tok-koan kap hiah ê Sù-tô͘ bô saⁿ-tâng, chiū ún-tàng kap Iâ-lō͘-sat-léng Kàu-hoē hiah ê thiāu-chio̍h, Ngá-kok, Ki-hoat, Iok-hān in bē thang hia̍p-tiau(Ka 2:9). Koh i ê thoân-tō sī Iâ-so͘ sí-āu 20─30 nî ê tiong-kan, só͘-í I ê ha̍k-seng, á-sī hiah ê chhin-sin kap I kau-poê ê lâng, í-ki̍p I ê jio̍k-chhin lóng iáu tī-teh , tī hit tiong-kan teh hōng-sū. án-ni Pó-lô kiám ē thang bô kóng-khí le̍k-sú-tek ê Iâ-so͘ mah? (Lô 1:3, Ka 4:4). Chóng-sī i só͘ khoàⁿ ê le̍k-sú-tek Iâ-so͘, m̄-sī chi̍t ê Lia̍p-pí, á-sī sian-ti nā-tiāⁿ, sī Siōng-tè ê khé-sī, sī Kiù-sè-chú, sī Chú , sī Siōng-tè ê Kiáⁿ. I ê pún-chit sī chē tī Siōng-tè ê toā-pêng, oa̍h-oa̍h êng-kng ê Kiù-chú!
3. Chú, Iâ-so͘ , Ki-tok. Iâ-so͘ koh-oa̍h ê sū-si̍t, sù-tô͘ án-ni soan-thoân(Hēng-toān 2:36, 5:42, 9:22). Iâ-lō͘-sat-léng Kàu-hoē án-ni sìn I sī Bí-sài-a, nā-sī īⁿ-pang ê kàu-hoē bē bêng Bí-sài-a ê koan-liām, só͘-í chiū chiong Bí-sài-a ê e̍k-gú Ki-tok, lâi chheng-ho͘ koh-oa̍h ê Iâ-so͘. Chò īⁿ-pang ê sù-tô͘ Pó-lô chheng-ho͘ Iâ-so͘ ū ēng kuí-nā khoán:─
1) Iâ-so͘. 2) Ki-tok. 3) Iâ-so͘ Ki-tok. 4) Ki-tok Iâ-so͘; kî-tiong Kî-tok[sic.] tē-it siông ēng. Koh ēng "Chú" khè-ha̍p lâi ēng--ê 1) Chú Iâ-so͘. 2) Lán ê Chú Iâ-so͘; 3) Chú Iâ-so͘ Ki-tok; 4) Ki-tok Iâ-so͘ Chú; 5) Lán ê Chú Iâ-so͘ Ki-tok; 6) Iâ-so͘ Ki-tok lán ê Chú.
Lán tī-chia thang khoàⁿ Iâ-lō͘-sat-léng kàu-hoē chiong Bí-sài-a khoàⁿ chò Iâ-so͘ ê chheng-ho͘, á-sī chu-keh. Nā-sī Pó-lô í-keng ēng "Ki-tok" chit kù chò kò-iú bêng-sû, kap "Iâ-so͘" bô pun-hun. án-ni chiū-sī piáu-bêng le̍k-sú-tek ê Iâ-so͘, chiū-sī Siōng-tè ê kiáⁿ Ki-tok , tuì thiⁿ kàng-sè lâi chiâⁿ-chò lâng ê Kiù-chú lah.
4. Kiù-chú. Pó-lô ēng "Kiù-chú" ê chheng-ho͘ chí-ū chi̍t-pái nā-tiāⁿ(Hui 3:20). Chóng-sī che tī i ê Ki-tok-koan sī kin-pún-tek chin tiōng-iàu ê su-siúⁿ. Chhiáⁿ lán bo̍h-tit hut-lio̍k i só͘ ēng "kiù" á-sī "chín-kiù" ê bēng-sû[sic.], á-sī tōng-sû, hiah ê iàu-kín ê só͘-chāi(Lô 1:16, 13:11; Ii Ko 1:6, 6:2; Hui 1:19, 2:12; Lô 5:9, 10 , 8:24; I Ko 1:18, 21, 15:2).
Tī-chia Pó-lô sī kóng Iâ-so͘ sī hiān-chāi kiù-chhut choē-ok ê kiù-chú, koh sī tī boa̍t-ji̍t tuì hit ê siū-khì ê sím-phoàⁿ oân-choân kiù-chhut ê Kiù-chú .Lán sui-jiân tit-tio̍h Sèng Sîn thâu-chuí ê koé-chí, iáu teh thèng-hāu siat-li̍p chò kiáⁿ, chiū-sī lán sin-khu ê sio̍k-hoê, án-ni lán ê tit-kiù iáu bē oân-sêng, Ki-tok tī boa̍t-ji̍t chò lán sìn I ê lâng oân-choân ê Kiù-chú.
Taⁿ Iâ-so͘ sī hiān-chāi kiù-chhut choē-ok ê Kiù-chú, chū-jiân sī teh chí si̍p-jī-kè ê Iâ-so͘ kap koh-oa̍h ê Iâ-so͘ lah. Chiū-sī Ki-tok in-uī beh chiâⁿ sio̍k-choē ê kong-lô , chiū piàⁿ khang ka-tī, chhú lô͘-po̍k ê hêng-chōng......sīm-chì sí tī Si̍p-jī-kè, koh-oa̍h, Siōng-tè ko-seng I ke̍k-koân. Tuì A-tong jîn-luī sí tī choē-nih, taⁿ tuì Ki-tok chiū tit oa̍h (Hui 2:7─11; I Ko 15:20, 22). án-ni Ki-tok chiâⁿ-chò lâng tī si̍p-jī-kè lâi chiâⁿ sio̍k-choē ê kong-lô; koh-oa̍h lâi chiâⁿ oân-choân ê tit-kiù , sī Pó-lô kiù-sio̍k-koan ê tiong-sim būn-tê, iā-sī i ê Ki-tok-koan ê tiong-sim būn-tê(I Ko 2:2 , 1:18, 23; II Ko 5:21, 8:9; Hui 2:7; I Ko 15:20, 14, 17─19; Lô 6:8─11). Iâ-so͘ sī boa̍t-ji̍t ê Kiù-chú, chiū-sī koan-hē chài-lîm ê Ki-tok (Hui 3:20; I Thiap 1:10, II Thiap 2:1). Nā-sī che sī kin-kù lán hiān-sî ê sio̍k-hoê, tī hit ji̍t chiah oân-chiâⁿ(Lô 5:9).
5. Chú. Pó-lô siông-siông chheng-ho͘ Iâ-so͘ chò "Chú". Ki-tok-kàu choè chho͘ ê sìn-gióng kò-pe̍k, tāi-khài sī jīn Iâ-so͘ chò Chú(Lô 10:9, I Ko 12:3). "Kìⁿ-nā kiû-kiò ‘Chú' ê miâ ê lâng beh tit-tio̍h kiù".
Tng-sî tī Hi-lī-nî, Lô-má ê sè-kài ê bi̍t-gī chong-kàu teh chheng in ê sîn á-sī hông-tè kàu(pài hông-tè); teh chheng in ê hông-tè iā lóng ēng chit jī "Chú" jī. Chóng-sī Pó-lô só͘ ēng lâi chheng lán Chú Iâ-so͘ Ki-tok kap hiah ê toā-toā ū koh-iūⁿ, hiah ê to-sîn(多神), á-sī hoàn-sîn(汎神). Nā-sī Chú Ki-tok sī î-it, choa̍t-tuì(I Ko 8:6). Chit ê chheng-ho͘, Iâ-lō͘-sat-léng kàu-hoē, kap sù-tô͘ í-keng bat ēng, chóng-sī Pó-lô ū hō͘ i ê ì-gī koh khah chhim-hn̄g. In-uī chit ê miâ sī tuì Si̍p-jī-kè lâi chiâⁿ kiù-sio̍k ê kang, só͘-í Siōng-tè ko-seng I ke̍k-koân, siúⁿ-sù I hit ê miâ......bô chi̍t ê chhuì m̄ chheng-ho͘ Iâ-so͘ Ki-tok chò "Chú"......(Hui 2:7─11).
"Chú" tī 70 lâng e̍k Kū-iok, sī teh chheng-ho͘ Í-sek-lia̍t ê Siōng-tè Iâ-hô-hoa--ê. án-ni chit ê choè toā choè ko ê chheng-ho͘, Siōng-tè ū siúⁿ-sù hō͘ khut ka-kī sūn-ho̍k kàu tī sí ê Iâ-so͘, hō͘ kìⁿ-nā tī thiⁿ tī tē, kap tī tē-ē--ê, tī Iâ-so͘ ê miâ bô chi̍t-ê kha-thâu-u m̄ kuī pài, bô chi̍t-ê chhuì m̄ chheng-ho͘ Iâ-so͘ Ki-tok chò Chú.
"Iâ-so͘ sī Chú, sī sìn-tô͘ ê kò-pe̍k, sī sìn-tô͘ ê phiau-chún, sī siū Sèng Sîn ê pîn-kù, sī chho͘-tāi kàu-hoē tuì choân sè-kài ê kò-pe̍k, iā-sī tuì Chú miâ ê chê-chhiùⁿ(I Ko 12:3, Lô 10:9, I Ko 8:5,6; Hui 2:11, I Ko 1:2)". "Iâ-so͘ sī Chú", iā-sī lé-pài ê tuì-siōng, chiū-sī "êng-kng ê Chú"(I Ko 2:8, II Ko 8:19). Chiū-sī sìn Iâ-so͘ sī Siōng-tè(II Ko 4:6, 3:18). Só͘-í Iâ-so͘ sī ū koân-ui kap lêng-le̍k ê Chú (Se 1:17, 19:27, 2:3; I Ko 5:3).
6. Siōng-tè ê Kiáⁿ. Tī Kiōng-koan Hok-im-su, "Siōng-tè ê Kiáⁿ" ê khài-liām boē cha̍p-hun bêng, kàu Pó-lô ū chám-jiân hō͘ i khah bêng. Pó-lô ê "Siōng-tè ê Kiáⁿ" ê khài-liām ê ki-chhó͘, sī Ki-tok ê sian-chāi su-siú(先在思想). I pún hó-gia̍h(II Ko 8:9). I pún ū Siōng-tè ê hêng-chōng(Hui 2:6). I sī bē tit thang khoàⁿ-kìⁿ ê Siōng-tè ê siōng. Tī lóng-chóng siū chhòng-chō ê tāi-seng. I tī bān-hāng ū ê tāi-seng(Se 1;15, 17). Chiah ê sī teh soat-bêng Iâ-so͘ ê sian-chāi(先在).
Tī-chia lán thang koh khoàⁿ chit ê sian-chāi ê Ki-tok , kap ú-tiū ê chhòng-chō, kap i ê hoat-tián. Siōng-tè sī chō-bu̍t Chú, chāi tī Pó-lô chhòng-chō kin-pún sī Siōng-tè, nā-sī iā tuì Chú Iâ-so͘(I Ko 8:6, Se 1:15─17). Chhiáⁿ lán chù-ì chit-kù "tī I"(Se 1:16). Che ū pau-hâm choân siū-chō ê mi̍h. Ì-sù sī hō͘ bān-mi̍h, put-lūn tī thiⁿ-nih--ê, tī tē-nih--ê, lóng tī Ki-tok lâi ha̍p-it lah(Hut 1:10). án-ni chiū Siōng-tè ê sèng-chit chiâu-pī tiàm tī I lah(Se 1:19, 2:9).
Taⁿ chit ê sian-chāi ê Ki-tok kàu hit ê sî moá, tuì hū-jîn-lâng lâi chhut-sì(Ka 4:4). Tuì Tāi-pi̍t ê hō͘-è seⁿ(Lô 1:3). Chiâⁿ-chò le̍k-sú-tek ê Iâ-so͘, chhú lô͘-po̍k ê hêng-chōng, chiâⁿ chò lâng ê iūⁿ-siùⁿ(Hui 2:7, 8). Chit ê chiâⁿ-chò lâng ê iūⁿ-siùⁿ ê Iâ-so͘, bô choē( II Ko 5:21). In-uī I pún sī Siōng-tè ê Kiáⁿ. I m̄-nā bô choē, ū tuì sí-lâng tiong ê koh-oa̍h, ēng koân-lêng hián-bêng I sī Siōng-tè ê Kiáⁿ(Lô 1:4). Koh-oa̍h, si̍t-chāi sī Pó-lô Ki-tok-lūn ê khí-tiám kap kiat-lūn(I Ko 15:1─4). Ki-tok sī Siōng-tè ê Kiáⁿ, sī I choa̍t-tuì ê uī-tì, put-lūn sím-mi̍h siū-chō ê mi̍h, bô chi̍t-hāng ē kap I pêng-téng. Chóng-sī I sī Kiáⁿ Siōng-tè, m̄-sī Pē Siōng-tè(I Ko 3:23, 11:3). Ki-tok tuì tī siū-chō ê mi̍h sī sian-chāi ; tuì keng-lûn-siōng lâi khoàⁿ, Ki-tok iā-sī ho̍k-chiông Pē Siōng-tè(Hut 1:20,21). Tuì Pó-lô ê su-siúⁿ choân-thé lâi khoàⁿ, Siōng-tè kap Ki-tok ū hun-piat, koh ū chhin-bi̍t ê it-tì. Só͘-í kóng, " I(Ki-tok) sī bān-mi̍h ê téng-bīn , sī Siōng-tè kham-tit o-ló kàu tāi-tāi--ê (Lô 9:5)."
7. Lō͘-boé ê A-tong á-sī tē-jī ê lâng. Pó-lô koh chheng Ki-tok chò "Lō͘-boé ê A-tong", á-sī "tē-jī ê lâng". Che khah-siông sī koan-hē kiù-sio̍k-lūn. Thâu chi̍t ê lâng chhut tī tē-nih, tē-jī ê lâng chhut tī thiⁿ-nih. "Chêng ê A-tong" sī koan-hē choē kap sí , "lō͘-boé ê A-tong" sī koan-hē gī kap oa̍h-miā, chit nn̄g ê sī saⁿ-tuì. "Lō͘-boé ê A-tong" chiâⁿ-chò siúⁿ-sù oa̍h ê sîn, sī chhut tī thiⁿ-nih(I Ko 15:45─47, Lô 5:12); tuì che lâi chō-chiâⁿ sin ê sè-kài(Ii Ko 5:17).
án-ni lán chiah ê sìn I ê lâng iā tio̍h chheng sin ê lâng, chiū-sī ji̍t ji̍t oāⁿ-sin, kàu tit-tio̍h chai-bat. Chiàu chhòng-chō i ê ê siōng, kî-tiong bô ū hun-piat Hi-lī-nî, Iû-thài; kat-lé--ê, bô kat-lé ê , hoà-goāê lâng, Se-kó͘-thê lâng; chò lô͘-po̍k--ê, chū-iû--ê, to̍k-to̍k Ki-tok sī bān-ū, koh tī bān-ū tiong(Se 3:10,11).
